1. آئينه
= آينا = آي (ماه) + نا (اك) = ماه وش ، ترکيب آينا مانند دُرنا و قيْرنا
2. آئين
= آييْن و اوْيوُن = جشن ، مراسم جشن باستاني و ساليانة تركهاي چين
3. آباد
= آپاد ، آوا ، اوْوا ، آواد = از ريشه هاي قديمي ترك بمعناي جاي خرّم و
سرسبز ، محل زندگي آدمي ، بصورت پسوند در انتهاي اكثر روستاها ، اَبَد در
عربي نيز جمع اين ريشه است: ابدالآباد = منتهي الآباد ، آوادانليق =
آباداني ؛ احتمالاً اوْبا نيز محرف همين كلمه است و ريشة اصلي آباد نيز
همان اوْب (محل زندگي) است. در واقعيت هم جاي زندگي انساني را آبادي مي
گويند نه جاي پر آب را! كه اگر غير اين بود بايستي درياها و جزائر را
بزرگترين آباديها مي پنداشتيم. احتمال خيلي قوي ائو (= محل زندگي) نيز محرف
همين اوْب باشد. پسوند آوا از قديمي ترين پسوندها در انتهاي نام دهات ترك
مي باشد.
4. آبجي
= آباجيْ = آغاباجي = آغا (پيشونداحترام براي خانمها) + باجي (خواهر) = خواهر مكرمه و بزرگوار
5. آتاباي/ت
= آتا (پدر) + باي (باخ: بيگ) = بيگ بزرگ ، بيگ پدر ، طايفة بزرگ تركمني (18)
6. اتابك
= آتابك = آتابئيگ = آتا (پدر ، بزرگ) + بيگ (ه.م) = خان بزرگ ، خان
خانان ، وزير ، سابقاً از رتبه هاي درباري در حكومت هاي ترك (باخ: اتابكان)
(1،27):
اي صبا برساقي بزم اتابك عرضه دار
تا ازآن جام زرافشان جرعه اي بخشد بمن/حافظ
7. اتابكان
اتابك از رتبه هاي بالاي درباري بود و سلسله حكومتهائي در نقاط مختلف دنيا تشكيل دادند از جمله:
اتابكان آذربايجان(531-622 ق) ، اتابكان اربل (539-630 ق) ، اتابكان
الجزيره (576-648 ق) ، اتابكان شام (497-549 ق) ، اتابكان سنجار(566-617
ق) ، اتابكان فارس(543-686 ق) ، اتابكان لرستان (543-740 ق) ، اتابكان
موصل(521-631 ق)
8. آتاترك/ت
= آتا (پدر ، بزرگ) + تورك = پدر ترك ، ترك بزرگ ، لقب مصطفي كمال پاشا
9. آتاش
= آداش = آدداش = آد (نام) + داش (هم) = همنام (1)
10. اتاغه
و اتاقه = اوْتاقا = اوْتاق (ه.م)+ ا(اك) = كلغي با پرهاي بعضي مرغان
11. اُتاق
= اوْتاق = اوْداق = اود(اودماق = آتش زدن)+ اق(اك) = جاي گرم ؛ اودا = منزلگاه ، اوتاغه (ه.م) ؛ اجاق (ه.م) محرّف اين كلمه است.
12. اتاليق /ت
= آتاليْق = آتا (پدر) + ليق (اك) = پدري ، للـه ، نگهبان ، منصبي در عهد صفوي ؛ اتاليقانه = شايسته (1،19)
13. اُتراق
= اوْتوُراق = اوتور (اوتورماق = نشستن) + اق (اك) = نشست ، جلوس ، استراحت كاروان بعد از يك حركت طولاني
14. اَترك
= بنظر همان اترنگ (ه.م) باشد كه در تركي اتره و اترك مي گويند ، در
تركي اوغوزي يعني مرد سفيد مايل به سرخ (2) ، رود مرزي ايران و تركمنستان
15. اَترنگ
= ات (گوشت) + رنگ = رنگ گوشت ، صورتي رنگ
16. آتسز/ت
= آدسيْز = آد (نام ، شهرت) + سيز (اك صلبيت ، بي) = بي نام ، بي شهرت ،
بي آوازه ، ابن محمدبن انوش تگين از سلسلة خوارزمشاهيان كه بين 521 تا 551
ه.ق حكومت مي كرد. از آنجاكه گاهي آنرا اَتسز مي خوانند به اشتباه آنرا بي
گوشت (اَت= گوشت) و لاغر معني مي كنند.
17. آتش
و آتيْش = آت (آتماق = انداختن ، پرتاب كردن) + يش (اك مفاعله) = پرتاب
دو طرفه ، به هم تير انداختن ، شليك به هم ، جرقّه ؛ شايد آتش بمعناي
برافروخته فارسي باشد ولي در معناي اخير تركي است.
18. اَتليق
و اَتليغ = آتليْق = آت (اسب) + ليْق (اك) = اسب داري ، سواردلاور ، شخص مشهور ؛ اتلغ ار = سواره (1،19)
19. اُتو
= اوتو = اوت (اوتمك = پاك كردن ، زدودن ناپاكي ، به آتش گرفتن پشم و
مو) + و (اك) = وسيلة صاف كردن چين و چروك ؛ اوتويه دوشمك = به اتو افتادن =
تغيير ماهيت دادن
20. آتيش باي
آتيش باي = آتيش (باخ: آتش) + باي (بزرگ ، فرمانده) = مسئول آتشبار ، مسئول شليک ، ار رتبه هاي نظامي دوره صفوي
21. آتيلا
= آتيلا = آتيل (آتيلماق = پريدن) + ا (اك) = كسي كه خوب پرش كند ،
چابك ، امپراطور بزرگ تركان هون كه 1500سال پيش ازآسياي ميانه تا اروپا
حكومت مي كرد (435-453 م)
22. اُجاق
= اوْجاق = اوْداق = اوْتاق (باخ: اتاق) = وسيلة گرمايشي ، كوره ، كانون ،
سرچشمه ، منزل ، خاندان ، زيارتگاه ؛ اوْجاغيْ كوْر = بي فرزند ، تغيير
اوداق به اوجاق مانند تغيير ديغال به جيغال است.
23. آچار
= آچ (آچماق = باز كردن) + ار (اك فاعلساز) = بازكننده ، كليد ، وسيلة
مكانيكي براي باز كردن پيچ ها و مهره ها ؛ اكِ فاعلساز ار/ ر در چاپار ،
ياشار و يئتر هم ديده مي شود.
24. آچمز
= آچماز = آچ (آچماق = باز كردن) + ماز (اك سلبيت فاعلي) = بازنشونده ،
در بازي شطرنج به مهره اي گويند كه با برداشتن آن شاه مات گردد ؛ اين اك
براي هميشه يك صفت را از اسم سلب مي كند. مانند: سولماز (ه.م)
25. اچه
و اچي = ايجي = برادر بزرگتر و مهتر ، مقابل ايني = برادر كوچكتر (1،2)
26. اخته
= آختا = آخ (آخماق = روان شدن ، بيرون آمدن ، بالا رفتن) + تا (اك) =
بيرون آورده شده ، حيواني كه بيضه هايش درآورده شده (1)، عقيم ، طويله ؛
اختاچي و اخته بيگ = طويله دار و اخته كنندة حيوانات ، در مورد انسان
غلامان اخته شده در دربارها را خواجه مي گويند. تركيب آختا مانند يومورتا
(= تخم مرغ) است.
27. آذربايجان
1. = آذربايجان = آذ (و آس = نيت خير ، اوغور ، نام قوم معروف) + ار
(جوانمرد) + باي (= بيگ) + جان (اك مكان) = مكان خان جوانمرد قوم آذ ،
آذربيگستان ؛ نام قوم آذ (يا آس) هنوز هم در تعدادي از نقاط جغرافيائي كشور
باقي است مانند: آستارا ، ارس ، آستاراخان ، استرآباد و شيراز. اين قوم
5200 سال قبل در شرق درياي خزر با غلبه بر ساير اقوام هم اقليم خود ، سنگ
بناي حكومتي مقتدر بنام آذر را نهادند (16 ، 17). اكِ مكاني جان بصورتهاي
مختلف كان/ غان / قان/ خان در انتهاي شهرهاي ديگر هم ديده مي شود.
2. تحريف شدة آتورپاتكان = آ (صوت براي راحتي تلفظ ، اين تسهيل تلفظ
با الف سابقة ديرينه دارد) + تور (نام قوم ، احتمالاً همان تاوور باشد ،
باخ: تبريز) + پات (و باش = رئيس) + كان (همان اكِ مكاني جان) = مكان خان
تور
28. آذوقه
و آزوغه وآزوغا وآزوق و آزيق = آز (آزماق = گم شدن) + ايق (اك) =
بخاطر گم شدن ، ره توشه ، توشه اي كه احتياطاً براي گم شدن در راه برمي
دارند ، آزيق از ريشه هاي تركي باستان (2،17)
29. اُرتاغ
= اوْرتاق = اورتا (وسط) + اق (اك) = بينابين ، بين ، گذاشتن چيزي در
وسط و تقسيم كردن سود آن ، شريك ، تاجر، بازرگان؛ ارتاغي = بازرگاني ،
مضاربه ، با سرماية ديگران تجارت كردن: به حضرت او آمد و دويست بالش زر
التماس كرد به ارتاغي/جهانگشاي جويني
30. ارخالق
= آرخاليْق = آرخا (پشت ، دوش) + ليق (اك) = شانه اي ، لباسي كه طلاب و
بعضي افراد زير قبا مي پوشيدند و در داخلش پنبه بود ، نوعي قماش نازك (1) ؛
آرخا = پشت ، آرخاي عنان = از چيزي بي تأمّل گذشتن (19):
ناشي ز هواي جلوة او × آرخاي عنان آفرينش / عرفي
31. اُردك
= اؤرده ك = اؤرته ك = اؤرت (اؤرتمك = پوشاندن) + اك (اك) = پوشش ، پرنده
اي كه در بدن خود پوششي روغني براي جلوگيري از نفوذ آب به بدنش دارد.
32. اَردلان
= اردالايان = ار (پهلوان) + دالا (به زمين زندن با ضربت و سرعت) + يان (اك فاعلي) = برزمين کوبنده ، نام آقا
33. اُردو
= اوْردوُ = اور (وسط) + دو (اك) = مركز ، پايتخت ، مركز مملكت ، قشون
وتجهيزاتشان ، محل گشت و گذار كه بصورت گروهي مي روند ، محل تفريح و تفرج ؛
اردوكند = نام قديمي كاشغر پايتخت اويغور(2،17) ، ارديبهشت = بهشت وسط
بهار ، بصورتHorde در انگليسي ؛ همريشه با اورتا (= ميان) و اورال
(درياچه)
34. آرزو
آرزي = آر (آرماق و آريماق = جستن ، يافتن) + زي (اک) = جستني ، يافتني ، غير موجود در دست. همريشه و هم معني با آرمان
35. ارس
= اَرآس = آرآذ = ارآذ = ار(پهلوان) + آذ (باخ: آذربايجان)=آذ پهلوان
36. ارسلان
= ارسالان = ار (پهلوان) + سال (سالماق = انداختن ، برانداختن) + ان (اك
فاعلي) = پهلوان انداز ، مردافكن ، شير ، بصورت اسلان و آسلان و اصلان
(معر) نيز مي آيد ؛ ارسلانلي (19) = ارسالان (شير) + لي(اك ملكي) = شيردار ،
شيرنشان ، سكه داراي نشان شير ، غروش:
قزل ارسلان قلعه اي سخت داشت×كه گردن به الوند برميفراشت/سعدي
37. آرش
يا اشْك يا اَرشَك = ار (پهلوان) + شَك (نشكن ، شكست نخورنده) =
پهلواني كه هرگز نشكند ، پهلوان هميشه پيروز ، از امراي ايالات بلخ و مؤسس و
جدّبزرگ سلسلة اشكانيان كه250سال قبل از ميلاد با پيروزي بر آنتيوخوس
حكومت مقتدري در ايران تشكيل داد (باخ: اشكانيان).
38. ارگ
= ارك = اقتدارهمراه با محبوبيت ، تخت سلطنت ، دژحكومتي ، احتمالاً
تغيير يافتة «اوُروُق» باشد ، بصورت اريكه در عربي ؛ ارك ائدمك = افتخار
كردن
39. آرمان
= آريْمان = آري (آريماق = جستن ، بصورت اسم يعني پاك) + مان (اك
مبالغه) = خيلي جستني ، حالت ايده ال ، هدف و مقصود ، رسيدني ، مورد جستجو ،
آرزو ، خيلي سالم
40. اَرمان
= ار (جوانمرد ، با ادب ، داراي فضيلت) + مان (اك مبالغه) = خيلي صاحب
ادب و هنر و فضيلت ، هنرمند ، شهري در ماوراءالنهر ؛ اردم = هنر ، اردملي =
هنرمند: كه افراسياب اندر ارمــــان زمين×دو سالاركرد از بزرگان
گزين/شاهنامه فردوسي
41. ارمغان
و يَرمغان = 1-آرماغان = در تركي اوغوزي يعني سوغات راه (2)
2-يارماغان = يارماق (ه.م) + ان (اك) = درهمي ، هرچيز نقدي ، هديه(1،27):
هم خواسته به خنجر هم يافته به جور×از خصم خود تو يرمق و از من تو يرمغان/ رشيدي (27)
42. اُرمك
= اؤرمك = هؤرمك = تاب دادن نخ يا گيسوان ، چيزي كه مثل گيسو با تابيدن بهم
درست مي شود ، كلاه و پارچة پشمينه ، امروزه جامة پنبه اي خاكستري ؛
اؤرتمك = پوشيدن ؛ هؤروك = گيسو ، باخ: ارومچك:
اميران ارمــك سلاطين اطلس × گزيده ز سنجاب و ابلق مراكب/ قاري
43. اُروغ
و اُروق = اوُروُق = ثقيل شدة اؤروك = اؤر (اؤرمك = چيزي مانند نخ و
گيسو را بهم تابيدن ، پيوند كردن) + وك (اك) = بهم وصل شده ، داراي پيوند
با هم ، خانواده ، دودمان ، خويشان:… اكناف ربع مسكون در تحت فرمان ما و
اروغ چنگيزخان است / جامع التواريخ
44. اَروك
= اريك = اري (اريمك = ذوب شدن ، آب شدن) + ك (اك) = آب شده ، زردآلو (1)
45. اُرومچك
= اورومچك = هؤرومچك = هؤر (هؤرمك = زلف بافتن ) + وم (اك) + چك (اك) =
زلف بافنده ، تار بافنده ، عنكبوت ؛ هؤروك = گيس يا زلف بافته شده
46. آريا
=آريْيا = آري (آريماق = پاك شدن ، آريتماق = پاك كردن) + يا (اك) = پاك و
زلال ، نژاد سفيد. مثل تركي : سودان دورو (زلالتر از آب) ، آيدان آري
(سفيدتر از ماه)
47. آريَن
= آريان = آريْيان = آري (باخ : آريا) + يان (اك فاعلي) = پاك شده ، آيدين ، پاك ، آريا ، نام آقا
48. آز
= آج = گرسنه ، حريص ؛ آزمند = آدم گرسنه و حريص و طمعكار ؛ آج آدام =
آدم حريص و گرسنه ، شهريار نيز در اين شعر آج را در مفهوم حريص بكار برده
است: كربلايه گئدنلرين قاداسي × دوشسون بو آج يوْلسوزلارين گؤزينه
49. آزار
= آزار = آز (آزماق = منحرف شدن ، گم شدن ، بيمار شدن) + ار (اك) =
بيماري ، (رفتارِ) غير صحيح و با اذيت ؛ آزار دوتماق = بيمار شدن ، توْيوق
آزاري = بيماري نيوكاسل در مرغها ، ككليگي آزماق = مسموم شدن و فساد معده
50. اُزبك
= اؤزبك = اوْغوزبك = اوْغوزبيگ = خان قوم اوغوز ، بي باك ، آدم صاف و صادق ، از اقوام ترك.
51. اَزگيل
= از (ازمك = له كردن) + گيل (اك) = له كردني ، از ميوه هائي كه بصورت له كرده و خميري در غذاها خصوصاً آش استفاده مي گردد.
52. اُزُم
= اوزوم = انگور: آن يكي تركي بُد وگفت : اي گؤزوم! × من نمي خواهم عنب ، خواهم اوزوم / مولوي
53. اُزنگو
= اوزه نگي = اوز (= صورت) + ان (اك) + گي (اك) = ركاب (ارتباط ركاب و
اوز معلوم نشد) ، مهميز ، آلتي در پاشنة پا براي حركت دادن و كنترل اسب ؛
ازنگوقوچي سي = كسي كه مهميزسوار را مي گيرد تا براحتي سوار شود. اوزه نگي
چكمك = ركاب كشيدن
54. اُستاد
= اوْستا = اوس (عقل ، درايت ، تربيت ، ادب) + تا (اك) = عاقل ،
بادرايت ، مربي ، اديب ، بصورت استاذ در عربي ؛ تركيب اوستا مانند يومورتا
است:
غازي بدست پورخود شمشير چوبين ميدهد
تا اودرآن اُستا شود، شمشير گيرد در غزا / مولوي
55. آستان
= آست يان = آست (= زير ، پائين ، مقابلِ اوست = رو) + يان (طرف) =
پائين دست ، طرف پائيني خانه ، پيشگاه ، پائين دامن ، آستانه = آستانا =
بطرف پائين ، پيشگاه ، مَطلع (باخ: آستين و آستر و آهسته)
56. آستر
= آستار = آست (باخ: آستان) + ار (اك) = زيرين ، زيرينِ لباس ؛ آست اوست = زير و رو (18،2)
57. آستين
= آست يان (باخ : آستان) = پائين دست لباس
58. آسمان
آسيمان و آسمان = آس (آسماق = آويختن) + مان (اک مبالغه و تشبيه) = شبه آويزان ، بسيار آويزان
59. آش
= درهم برهم ، قاراشميش ، غذا ، از غذاهاي متنوع آبكي ، آشيج و آشاج = قابلمه ، از ريشه هاي تركي باستان (17،2)
60. آشاميدن
وام گرفته از مصدر تركي آشاماق (= خوردن) ؛ معادل فارسي آن نوشيدن است(2،18).
61. اُشتُق
= اوُشتوغ و آشيق= بجول (1) ، يكي از هفت استخوان مچ پا در فاصلة دو قوزك پا كه از آن براي بازي «قاب» استفاده مي كنند.
62. آشغال
= آشقال = گوسفند لاغر و نامناسب براي برّه كشي (3) ، هر چيز نامرغوب و غيرقابل استفاده ؛ آشقار = مخلوط ، قاطي (3)
63. اشكانيان / ت
= حكومتي از ترك هاي توران كه با پيروزي اشك يا ارشك يا آرشك (باخ:
آرش) كه از حاكمان ايالات بلخ بود ، بر آنتيوخوس امپراتوري بازمانده از
اسكندر مقدوني بوجود آمد و قبل و بعد از ميلاد مسيح 500 سال بر ايران حكومت
كردند. تاريخ نيز بخاطر غيرايراني بودن اين حكومت ، از كنار آن براحتي
گذشته است. مورخان و لغوي هاي بزرگ مانند دهخدا ، اعتمادالسلطنه و علي بن
حسن مسعودي نيز آنها را از ترك ها دانسته اند (18).
64. اشكنه
= ايشگينه = ايش (ايشمك = ايچمك = نوشيدن) + گين (اك) + ه (اك ، شايد
پسوند فارسي) = آشاميدني ، نوشيدني ، نوعي غذاي آبكي ازتخم مرغ و ماست
وپياز… .
65. اشيك
= ائشيك = خارج ؛ اشيك آقاسي = رئيس خارج ، رئيس تشريفات سلطنتي ، رئيس
دربار ، داروغة ديوانخانه ، اشيك آقاسي باشي = رئيس تشريفات ، اشيك خانه =
ادارة تشريفات سلطنتي (1،19 )
66. آغاجي/ت
= آغاجيْ = خاصة شاهان در دربارهاي مشرق ايران در قرن چهارم و پنجم كه
وسيلة رساندن مطالب و رسائل بين پادشاهان و اميران و اعيان دولت بود (20) ؛
شايد ريشة اين كلمه آغاج (فرسنگ) باشد بخاطر طي كردن فرسنگها.
67. آغاز
= آغيْز = دهان ، مطلع ، ابتداي هرچيز ، دهانة نهر و دهانة خم و چاه و
مشك شير ؛ ريشة اين كلمه شايد آخماق (= روان شدن ، سرازير شدن) باشد و آغاز
بمعني مطلع جاري شدن است ؛ قويو آغزي (و آغيزي) = سر چاه ، كوچه آغزي =
سركوچه ، قاپي آغزي = دم در
68. آغرُق
و اغرق = آغريق = بار و بنديل ، احمال و اثقال(3) ؛ شايد در اصل آغيرليق (= سنگيني) باشد كه به آغيرريق و آغيريق تبديل شده است:
بعد از آنكه آغروق ها را آنجا بگذاشت … / رشيدي (19)
69. آغُل
= آغيْل = آغيْ (حشم و مال) + يل (اك)= محل نگهداري حشم ، محل نگهداري
رمه ، جاي نگهداري چهارپايان در شب در بيابان (1،25) ، همريشه با آغور
(باخ: آخور)
70. اُغلان
= اوْغلان = پسر ، پسربچه (1)
71. آغوز
= آغيْز = شير نخست بعد از زايش ، ابتداي هر چيز ، البته در بعضي دهات
ترك به آن كالا هم مي گويند ؛ آغيزلانديرماق = آغوز خوراندن (باخ: آغاز).
72. اُغوز/ت
و اُغُز و غُز = اوْغوُز = اوْغ (قوم) + اوُز (نشانة جمع) = اقوام ، در
معناي رئوف وخوش قلب هم آمده است (18) ، ازقبائل بزرگ ترك كه در قرن ششم
ميلادي همة قبائل ساكن چين تا بحرسياه را بصورت امپراتوري واحد درآورد و در
تاريخ حتي گاهي ترك را معادل با آن مي آورند. مثلاً: آنكو به غصب و دزدي
آهنگ پاليـزي كند×از داد و داور عاقبت اشكنج هاي غز خورد / مولوي
73. آغوش/ت
= آغقوش = آغ (سفيد) + قوش (پرنده) = پرندة سفيد ، نامي براي غلامان
پادشاهان ترك ، يكي از تحريفات تاريخي هم ، همين كلمة «غلامان ترك» است كه
يك تركيب ملكي است و بمعني «غلامان متعلق به پادشاهان ترك» است ولي آنرا
«تركهاي غلام» تعبير مي كنند!:
اي خواجة ارسلان و آغوش × فرمان ده خود مكن فراموش / سعدي
74. افشار/ت
= اوْوشار = احتمالاً اوْوسار = اوْو (حيوان وحشي ، پرندة شكاري ، آهو)
+ سا (اكِ طلب) + ار (پهلوان) = طالب شكار حيوانات وحشي ، عاشق شكار
حيوانات وحشي قدرتمند ، جدّي ، چابك ، از تقسيمات22 گانة اوغوزها كه
نادرشاه افشار نيز كه در اصل زنجاني است از طايفة قيرخليِ افشار است. در
اوايل حكومت صفويه ، قوم آنها به خراسان تبعيد شد ولي همان نادرشاه افشار
بود كه محمود افغان را شكست داد و ابتدا صفويه را مجدداً حاكم كرد و سپس
حكومت مقتدر افشاريه را تأسيس كرد.
75. افشين
= آفشين = آغشين = آغ (سفيد) + شين (وش) = سفيدوش متمايل به سفيد ، فرمانده ، سردار (5)
76. آق
= آغ = رنگ سفيد ، وسيع ، بزرگ: آق قلعه = قلعة سفيد ، اكباتان (ه.م) ، آقا = بزرگوار و سينه فراخ
77. آق قويونلو/ت
= آق (سفيد) + قوْيوُن (گوسفند) + ليْ (اكِ ملكي) = وابسته به گوسفند
سفيد ، گروهي كه به بالاي بيرق خود صورت گوسفند سفيد مي زدند. سلسله اي كه
توسط ابونصرحسن بيگ آق قويونلو (اوزون حسن) تأسيس شد و از سال873 تا920 ه.ق
در قفقاز ، آذربايجان و دياربكر حكومت كردند و تا جنوب و مغرب ايران گسترش
يافتند.
78. آقا
آغا = آغ (باز و گسترده ، بزرگ ، سفيد) + ا (اك) = بزرگ ، سرور ، درحال
حاضر آقا را براي مردان و آغا را براي احترام به خانمها استفاده مي كنند
ولي در اصل همان آغا صحيح است: آغاخانيم ، آغاننه ، آبجي ، آغابيگم ، آغا
بي بي
79. آقاسي/ت
= آغاسيْ = آغا (آقا) + سي (اك مضاف) = رئيس ، متصدي ، پيشرفت كننده ؛ اشيك آقاسي = رئيس تشريفات دربار
80. آقچه/ت
و اقجه وآخچه = آغجا = آغ (سفيد) + جا (اك) = سفيده ، زر يا سيم مسكوك ،
سكّه ، سكة نقره اي ضرب شده در زمان كريم خان زند: وز پي آن تا زند ، سكه
بنام بقـــــــاش × مي زند از آفتاب ،آقچه موزون فلك / خاقاني
81. آقوش
= آوقوش = اوْوقوش = اوْو (شكاري ، وحشي) + قوش (پرنده) = پرندة شكاري(1)
82. اكباتان
= آكباتان = آغباتان =آغ (سفيد ، وسيع و باز) + باتان (باخ: وطن) = وطن
سفيد يا گسترده و باز ، نام سابق همدان كه بعداً به هكمتان و هگمتان و
هگمتانه نيز تغيير يافت.
83. اكدش
= اكداش = اك (اكمك = كاشتن) + داش (هم) = همريشه ، هم كاشت ، همريشه از نظر روحي ، محبوب و معشوقه:
من نه بوقت خويشتن ، پير و شكسته بوده ام
موي ، سپيد مي كند چشم سياه اكدشان / سعدي
84. اِكي
= ايكي = دو ؛ اكي ثانيه = دو ثانيه ، كنايه از كار سريع
85. اگير
و اكير = اك (اكمك = كاشتن) + ير (اك) = كاشته ، گياه تركي ، وج ، گياهي كه اسانس آن به عطر سوسن زرد معروف است (1،25)
86. آل
= سرخ كمرنگ ، مهر و نگين پادشاهي (1)
87. آلاچيق
= آلا (اك براي كاستن خصلت) + چيْغ (پرده اي ازحصير يا ني) = پرده مانند ، سايباني حصيري بر روي چهار ستون با اطراف باز:
اي آنكه اندر باغ جان آلاجقـــي برساختي
آتش زدي درجسم وجان ، روح مصور ساختي / مولوي
88. اُلاغ
= اُولاق = اُولا (اولاماق = رساندن ، رساندن پيام ، عوعو كردن گرگ) +
اق (اك) = حامل ، پيام رسان ،كار بي مزد ، بيگاري ،خر ، پيك واسب پيكچي ؛
همريشه با اُلام (ه.م)
89. آلاله
= آلالا = آل لالا = آل (ه.م) + لالا (باخ: لاله) = لالة سرخ ، لالة آل
، نام دختر ؛ البته برهان قاطع (27) تأكيد مي كند كه اين كلمه در پهلوي
پيدا نشد و شك ندارد كه با آل در ارتباط باشد.
90. اُلام
= اُولام = اُولا (باخ: الاغ) + م (اك) = پيام رسان ، پيام يا نوشته اي كه دست بدست يا زباني رسانند (1) ، همريشه با الاغ (ه.م)
91. آلامانچي
= آل (آلماق = گرفتن) +ا (اك) + مان (اك مبالغه) + چيْ (اك شغل) =
كسيكه كارش گرفتن مال ديگران باشد ، بسيار غارتگر ؛ آلامان = بسيار گرفته
شده = غارت
92. آلاو
= الوْو= شعلةآتش،زبانة آتش ، آتش شعله ور(1،27)؛ اوْد- الوْو = آتش -
شعله ، الوْولاماق = شعله ور كردن ، الوْولو = شعله ور: بر اوج گنبد گردون
از آن بتابد هور×كه يافت از تف قنديل مرتضي آلاو/ آذري
93. آلپ
= آلپ و آلب = پرزور ، قدرتمند ، قوي ، پيشوندي براي شاهان ترك مانند:
آلپ ارسلان ، آلپ ارتنقا ، آلپ تگين: چوآلپ ارسلانجان به جانبخش داد ×
پسرتاج شـــاخي به سر برنهاد/ سعدي
94. آلپ ارتونقا/ت
= آلپ (ه.م) + ار (پهلوان ، جوانمرد) + تونقا (ببر) = ببر جوانمرد شاه ،
از قديميترين پادشاهان توران زمين كه لقب «خــان» نيز در اصل ازآن او بود.
فردوسي در شاهنامه اش او را افراسياب ناميده است (2).
95. آلپ ارسلان/ت
= آلپ (قوي) + ارسالان (باخ: ارسلان) = مردافكن شاه ، عضدالدين ابو شجاع پادشاه سلجوقي كه بين سالهاي 455 تا 465 ه.ق حكومت كرد.
96. آلتون
و التون = آلتين = آل (سرخ) + تين (اك) = سرخ گون ، طلاي سرخ ، زر ، نام دختر (1،2،3،5،19) :
توهمي زن اين يتيمان را كه هان آلتون بيار
توهمي سوز اين ضعيفان را كه هين جامه بكش/كمال اسماعيل
97. آلتون تاش/ت
يا آلتون داش = آلتين (باخ: آلتون) + داش (سنگ) = سنگ طلا ، حاجب سالارِسلطان محمود غزنوي و حاكم خوارزم در سال 432 ه.ق
98. اُلجاميشي
= اوْلجاميش = ؟ ، اطاعت ، فرمانبرداري ، تعظيم ، كلمة تركي (1) :
… و در آن منزل اميرارغوان با عموم اكابر واعيان وصدورخراسان برسيد و الجاميشيكردند/ رشيدي
99. اُلجه
و اولجه واُلجي واُلچا = اوْلجا = اوْل (اوْلماق = شدن ، مالك شدن) +
جا (اك) = ملك شده ، به تملك درآمده ، مال و جنس يا اسيري گرفته شده از
دشمن پس از تاخت و تاز ؛ بو منيم اوْلدو = اين مال من شد: … و محترفة
بسيار را اسير كردند و الجاي بي اندازه گرفتند/ جامع التواريخ رشيدي
گر صاحب زمان را وقت ظهور مي بود
از بهر الجه مي رفت دنبال لشكر او/ واله هروي
100. الچوق
= آلچاق(=كوتاه). شايد هم تسهيل شدة آلاچيق،نوعي خيمة تركمني:
به سراي ضرب همت ، به قراضة چه لافم
چه كند بپاي پيلان الچوق تركماني / نظامي گنجوي
101. اُلدوز
و يلدوز = اوُلدوز و يولدوز = ستاره (1) ؛ شايد از يالماق (= درخشيدن)
باشد و شايد هم: اول (بزرگ) + دوز (نمك) = نمك درشت ، بخاطر شباهت ظاهري
ستارگان آسمان به دانه هاي نمك.
102. الش دگش
= آليْش (خريد) + دئگيش (مبادله ، فروش) = خريد و فروش ، مبادله (1)
103. اُلُغ
= اُولوُغ = اُول (بزرگ) + اُوغ (اك) = بزرگ ، قدرتمند ؛ الغ بيگ = بيگ
بزرگ: از جهود ومشرك وترســـــــــا و مغ×جملگي يك رنگ شد زآن آلپ الغ/
مولوي
104. اَلَك
= اله ك = اله (اله مك = غربال كردن) + ك (اك) = وسيلة غربال
105. الگو
= اولگو و يولگو = اول و يول (اولمك و يولمك = بريدن ، تراشيدن) + گو
(اك) = بريده ، نمونة بريده ؛ اولگوج = چاقوي سرتراشي ، باخ: اولكا (18،2)
106. آلما
= آل (سرخ ، آلماق = گرفتن ، خريدن) + ما (اك) = گرفتني ، سرخ گون ،
سيب ، نام دختر ، احتمالاً ريشة اين كلمه آل (سرخ) است و در قديم ابتدا به
سيب هاي سرخ شامل مي شده است.
107. آلماآتا
= آلما (ه.م) + آتا (پدر) ، پايتخت جمهوري قزاقستان (باخ: قزاق)
108. الميرا
= ائلميرا= ائل(ايل) + ميرا(تمثيلگر)= تمثيل كنندة ايل ، نام دختر (5)
109. الناز
= ائلناز = ناز ايل ، نام دختر
110. اُلنگ
= اؤلنگ = اؤل (خيس شدن ، مرطوب شدن) + انگ (اك) = جاي خيس و مرطوب ، سبزه زار ، مرتع ، سرزمين سبز و خرم (1)
111. النگو
= ال (دست) + انگي (اك) = مربوط به دست ، دستبند ؛ تركيب النگو مانند ازنگو (ه.م) است.
112. آلو
= آليْ = آل (سرخ ، آلماق = گرفتن ، خريدن) + يْ (اك) = گرفتني ، سرخ ، نام ميوه (باخ: آلما).
113. اُلوس
= اُولوُس = اوُلوش از اولاماق (پيوند دادن ، بجائي رساندن) = محل تجمع
، اجتماع مردم ، ملت ، قوم ، ايل ، همريشه با الاغ و الام : … در همة الوس
، پادشاه را از او مشفقتر نيست / جامع التواريخ رشيدي
114. اَلوك
= اليك = پروانه ، پيغام (1)
115. اِلِه-بِلِه
= ائله بئله = ائله (آنطور ، چنان) + بئله (اينطور ، چنين) = چنين و جنان ؛ اله و بله گفتم = چنين و چنان گفتم
116. آماج
= آماج و اَمج و آرناج و آنناج و آماچ = نشان ، تابلوي شليك ، هدف تير ،
سيبل ، هدف (1،2) ؛ واحد طولي در بين تركها متعارف بوده كه 24/1 فرسنگ
تعريف مي شد. با توجه به اينكه هر فرسنگ 5919 متر است ، احتمال دارد كه 250
متر (24/1 فرسنگ) فاصلة تيراندازي بوده است و سيبل در اين فاصله نصب مي
شده است. از همين جا هدف تيراندازي به هدف تعميم پيدا مي كند.
117. اُماج
= اوْماج = اوْغماج = اوْغ (اوغماق = سائيدن) + مآج (اك) = سائيده ، نام
آشي (1) كه در آن خمير را مي سايند تا به رشته تبديل شود ، آش اماج = آش
رشته ، باخ: تتماج
118. آمرود
= آرموُد و آرموُت = گلابي (2)
119. اميد
= اُوميد و اُوموُد = اُوم (اوُمماق = چشم براه ماندن) + اُود (اك) = چشم
براه ماندن ، انتظار ؛ اميدوار = اميد + وار (دارا) = داراي اميد ؛ در تركي
معاصر مصدر اومماق را وقتي بكار مي برند كه بچه اي بوي خوش غذائي را بشنود
و آنرا هوس كند كه مجازاً از معناي فوق برداشت شده است: واي بر مشتاق و
بر اوميد او × حسرتا بر حسرت جاويد او / مولوي
120. انار
= نار ؛ نارين (= نار + ين = ريز مانند دانه هاي انار) ، نارگيله (= دانة انار) و ناردانا (= دانة انار) هر دو نام دختر
121. آناكه
= آناكا = آنا (مادر) + كا (اك) = مادري ، دايه (19) ؛ احتمالاً در اصل آناغا صحيح است.
122. آناهيتا
= داراي احساس ، درك كننده ، مادر ؛ در تركي سومري
«آنا-آناننا-آنو-ايناننا» نيز آمده است (17). در تركي معاصر آنا و آننا
مورد استفاده قرار مي گيرد.
123. انگ
= ان و انگ (نون غنه) = داغ يا چاكي كه بعنوان نشان بر گوش گوسفند زنند ، برچسب زدن ، افترا ؛ انگ زدن = مهر و مارك زدن
124. او
= اوْ = ضمير اشاره براي جاندار و بي جان ، از ريشه هاي تركي باستان (17). صورت قديمي آن «اول» بوده است.
125. اِو اوغلي/ت
= ائو (خانه) + اوْغلو (پسر) = پسر خانه ، غلام معمولي خدمتكار شاهان صفوي (1)
126. اِو پولي/ت
=ائو(خانه) + پول + ي (اك مضاف) = پول خانه ، ماليات برمنازل در دورة صفوي (3)
127. آواره
= آوارا = آوار (و آپار = تكيه دهنده ، نام قوم ترك) + ا (اك) = مانند
قوم آوار بدون منزلگاه ثابت ؛ آوارها 250 سال (558 تا 805 ميلادي) بر
اروپاي ميانه حكومت كردند و امپراطوري آنها مجارستان ، آلباني ، چكسلواكي ،
اتريش و آلمان را شامل مي شد. نام اين قوم در كتيبه هاي اورخون نيز آمده
است (18،17)
128. اوبه
= اوْبا = اوْب (منطقه ، محل زندگي) + ا (اك) = زيستگاه ، چادرسياه
بزرگ كه داخل آن پارتيشن بندي شده باشد و اتاق خواب و غذا و مهمان و …
داشته باشد (1).
129. اوج
= اُوج = سرحد ، انتها ، گوشه ، نوك ؛ ميداد اوجو = نوك مداد ، دووار اوجو = لب ديوار ، آغاجين اوجو = بالاي درخت
130. آوج
= آووُج = راهنما (1) ؛ يول آووج = پيامبر
131. اوزان/ت
= اُوزان = اوُز (اوُزماق = تصنيف خواندن) + ان (اك فاعلي) = شاعر و
آوازخوان و نوازندة قوْپوز در ايل اوغوز. درگذشته شاعر ونوازندة مردمي را
نيز «اوزانچي» مي گفتند و بعد از قرن نهم آنرا «آشيق» گفتند(3). اوُزلوق =
تصنيفي ، جدّ بزرگ فارابي
132. اوزقنوغ/ت
و اوزقنوق = اؤزقوْنوُق = اؤز (جان ، روح) + قوْنوُغ (فرود) = اقامتگاه
روح (3) ، برجستن بعضي اعضاي بدن وپيشگوئي ازروي آن ، اختلاج اعضاء ، حالت
خلجان و جهش و پرش بدن (روح!) (2)
133. اوزُن حسن/ت
= اُوزوُن حسن = حسن بلند قامت ، لقب ابونصرحسن بيگ آق قويونلو مؤسس سلسلة آق قويونلو (ه.م) در سال 873 ق.
134. اوزون برون
= اُوزوُن (دراز ، بلند) + بوُروُن (دماغ) = دماغ دراز ، نام يك نوع ماهي با بيني دراز
135. اوغور
= اُوغوُر = وقت ، يمن و بركت ، عزم سفر ؛ بد اوغور = بديُمن ، اوغور
بخير = سفر بخير ، اوغروما پيس چيخدي = طالعم بد آمد ، اوغورلاماق = بدرقه
كردن
136. اوق
و اوغ (1) = اوْغ = چكمة پشمينه ، چوبهاي فوقاني آلاچيق
137. اولكا
و اُلكا = اؤلكه = اؤل (اؤلمك و يؤلمك = بريدن ، تراشيدن) + كه (اك) =
بريده ، جدا شده ، كشور ؛ بولكا = بؤلكه از مصدر بؤلمك (= پارتيشن كردن) =
استان ؛ همريشه با الگو (ه.م)
138. اولوق كوك
= اولوق كؤك = اُولوُق (بزرگ) + كؤك (ه.م) = كوك بزرگ ، يكي از 360 كوك ختائي (1)
139. اومّا
= اومما = اُوم (اومماق = چشم براه ماندن ، هوس كردن) + ما (اك) = چشم
براه ماندگي ، هوس كردگي. باخ: اميد : ترسم او اين بوي خــوش چون بشنود ×
هفت قرآن درميان اومـّا شود / دهخدا
140. اون باشي/ت
= اوْن (ده) + باشيْ (فرمانده) = فرمانده گروه ده نفره ، سابقاً از رتبه هاي نظامي (باخ: اون باشي و يوز باشي)
141. اويغور
شايد ازمصدر اويانماق (= بيدار شدن) = بيدار شده ، مدني شده ، از
ايالات بزرگ ترك نشين چين كه الآن به ايالت سين كيانگ تغيير نام داده اند
(18).
142. اويماق
=اوْيماق= قبيله ، طايفه ، مسكن ، متفق ، فاميل ، درتركي اويغوري بمعني اجتماع كردن بوده است (3،18) :
… ساير لشكريان و اويماقاتي كه همراه داشتند ، با اموال و جهات تحت تصرف امراء محمد زمان ميرزا درآمد / حبيب السير (19)
143. آهسته
= آسته = آستا = آست (باخ: آستان) + ا (اك) = (راه رفتن با سرعتِ) زيرين و پائين ، بصورت آرام و كُند ، يواش
144. آهو
= آوو = اوْوو = اوْو = شكار و صيد (عموما) ، آهو (خصوصا) ؛ اوْوجو = شكارچي ، اوْو قوش = پرندة شكاري
145. اَياز
= آياز = نسيم خنك سحري ، هواي سرد و صاف ، شب بدر بدون ابر ، نام غلام تيزهوش و محبوب سلطان محمود غزنوي (5):
غرض ،كرشمة حسن است ، ورنه حاجت نيست
جمـــــال دولت محمود را به زلف اياز / حافظ
146. اياغ
= آياق= پا،همپا،هم پياله، پياله ؛ اياغ شدن = هم پياله يا همراه شدن:
به چمن خرام و بنگر برتخت گل كه بلبل
به نديم شاه ماند كه به كف اياغ دارد/ حافظ
147. آيبك
= آي (ماه) + بك (بيگ ، بزرگ) = بيگ بزرگ ، بيگ ماه وش ، ماه كامل ،
صفتي براي قاصد و غلام ، قطب الدين آيبك مؤسّس اولين سلسلة مسلماني
درهندوستان درسال 602ه.ق: گفت: اي آيبـــك بيا درآن رسن × تا بگويم من جواب
بوالحسن/ مولوي
148. ايت بورني/گ
= ايت بوُرنوُ = ايت (سگ) + بوُرن (دماغ) + و (اك مضاف) = دماغ سگ ، نام ديگرنسترن (1)
149. آيتك
= آي (ماه) + تك (مانند) = مهسا ، نام دختر
150. ايچاايچ
= ايچ (بنوش) + ا (اك) + ايچ (بنوش) = نوشانوش ، پيالة شراب :
از فقيهان شد وحدّي منع جام باده را
در صبوحي بانگ ايچاايچ مي دانيم ما / ميرنجات (19)
151. ايچگي
= ايچ (داخل ، درون) + گي (اك) = اندروني ، خودماني و داخلي ، نديم ، خاص ، مقرّب (19) ؛ ايچلي = مغزدار
152. آيدا
= آي (ماه) + دا (اك) = در وجود ماه ، ماه صفت ، روئيدني در كنار آب ، نام دختر (5) ، در اصل بصورت آيداق (مانند بارداق و چارداق)
153. آيدين
= آي (ماه) + دين (اك) = شفاف ، زلال ، آشكار ، روشنفكر ، نور ، باز ، واضح ، نام پسر (5)
154. ايران
= ايره ن = اير (ايرمك = به مقصدرسيدن) + ان (اك فاعل ساز) = به مقصدرسيده ، عارف ، نام دختر
155. ايرج
= اير (ايرمك = به مقصدرسيدن) + ج (اك) = به هدف رسي ، نام آقا
156. ايرقي
= ايْرغيْ =؟ ريشه اش معلوم نشد ، گياه شيرخشت ، ماده اي خوش طعم كه
از تركيب قندهاي مختلف بدست مي آيد. ايرقي را خاشاك نيز مي گويند (1).
157. ايري قلمه/گ
= ايري (درشت) + قلمه(درخت تبريزي) = تبريزي درشت ، نام ديگر گياه شالك
158. ايز
= اثر ، نشان قدم ، ردپا ، انتهاي نخ درفرش بافي ؛ ايزكسي راگرفتن = رد و پاي كسي را گرفتن ، ايزگم كردن = گم كردن نشان
159. آيسان
= آي (ماه) + سان (مانند) = آيتك ، آيتكين ، مهسا ، نام دختر
ليك خورشيد عنايت تافته است*آيسان را از كرم دريافته است/مولوي
160. ايشك
= ائشكك = خر :
زر نابش فتد به كف بي شك × بخرد توبره براي ايشك / دهخدا
161. ايغاغ
= ايقاق = ايقا (ايقاماق =شوخي كردن ، سخن چيني كردن) + اق (اك) = شوخ ،
سخن چين : زبان كشيده چو تيغي بسرزنش سوسن × دهان گشاده شقايق چو مردم
ايغاغ/ حافظ
162. اَيغَر
و آيغيْر = نر ، گشن ؛ به آيغري درآمدن = گشني كردن: آن ايغـــــر تيز ،كند گردد ناگاه × كز شوق بپاي ماديان راه برد/ ركناي مسيح
163. ايل
= ائل = قوم ، قبيله ، در تركي باستان بصورت ايل آمده است (1،17) ؛ مردم ، ملت ، گروه ، سال ، مطيع و تابع (27)
164. آيلا
= آي (ماه) + لا (اك) = آيلين ، هالة دور ماه ، نام دختر (5) ؛ هاله = هايلا = آيلا
165. آيلار
= آي (ماه) + لار (اك تحبيب) = ماه نازنين ، نازنين ماه ؛ اك «لر-لار»
در تركي علاوه بر وظيفة جمع بستن ، حالت تحبيب هم ممكن است به اسم بدهد.
مانند: قيزلار (دخترك ناز من ) ، گوللر (گل ناز) ، آيلار (ماه نازنين)
166. ايلاق
= خليج ،شهري در ختا ، نام درختي (27) ؛ احتمالاً در اصل آيلاق (گرد مانند ماه) باشد:
وگر خان را به تركستان فرستد مهر گنجوري
پياده از بلاساغون دوان آيد به ايلاقش/ منوچهري
167. ايلجار
= ائلجار = ائل (باخ: ايل) + جار (ه.م) = اجتماع مردم براي انجام كاري (1) ؛ ايلجاري كردن = خبررساني
168. ايلچي
= ائلچي = ائل (ايل) + چي (اك شغل ساز) = سفير ، پيغام رسان ، خواستگار
؛ ايلچي خانه = سفارتخانه : سَرَم فداي تو اي ايلچي خجسته سير× مگو زبان
فرنگي بگو زبان دگر/ امثال و حكم
169. ايلخان/ت
= خان ايل ، بزرگ و شاه مردم ، عنوان سلاطين مغول در ايران
170. ايلخي
= ايْلخيْ = رهاكردن چهارپايان به صحرا براي چريدن ، رمه اسب (19،1) ؛
در ديوان لغات الترك (2) بصورت ييْلخيْ ثبت شده است. ريشه اش معلوم نشد.
171. ايلغار
و ايلقار و يئلقار و يلقا = ايلقار = ايلقا (ايلقاماق = تاخت كردن ،
اسب تاختن ، هجوم بردن) + ار (اك) = تاخت ، يورش ؛ ايلغاركنان = در حال
يورش (1)
172. ايلغين آغاجي/گ
= ايْلغيْن (؟) + آغاجي (درخت) = درخت ايلغين ، گز (1)
173. ايلقار
= ايلقار = ايلقا (ايلقاماق = تاخت كردن ، اسب تاختن ، هجوم بردن) + ار
(اك) =؟ ، عهد و پيمان ؛ از ايلقار برگشتن = بدقولي كردن (1) ؛ معلوم نيست
چه رابطه اي بين اين مصدر و معني اين كلمه هست؟
174. ايلَك خانيان/ت
= الك خانيان = غربال خانيان ، احمدبن علي (شمس الدوله) مؤسّس سلسلة
ايلگ خانيان به پايتختي بخارا كه از بحر خزر تا چين حكومت كرد. آنها از
نژاد ترك چگلي بودند و به مدت 220سال از 389 تا 609 ه.ق حكومت كردند. به
آل خاقان و قراخانيان نيز معروفند.
175. آيلين
= آي (ماه) + لين (اك) = هالة دور ماه ، آيلا ، نام دختر (5)
176. آيمان
= آي(ماه)+ مان (سا) = صاف و پاك و نوراني چون ماه ، نام دختر (5)
177. ايناغ
و ايناق = اينا (ايناماق = باوراندن ، اينانماق = باور كردن) + اق (اك)
= باور ، دوست ، بصورت ايناك نيز آمده است ؛ ايناق خان از رؤساي زند و پدر
كريم خان زند : اي ترك نازنين! كه دل افروز و دلكشي × ايناق دلربائي و
امراق اينشي / وصاف
178. اينجو/ت
= اينجه (=نحيف) يا اينجي (= مرواريد) ، شرف الدين محمود مؤسس حكومت آل
اينجو كه در قرن هشتم از اصفهان تا كناره هاي خليج فارس حكومت كرد.
179. ئيل
= ايل = سال ؛ دورة 12 سالة فلكي در بين تركهاي قبچاق و اويغور هركدام
به حيواني نامگذاري مي شد كه هريك از آن حيوانات سمبل خاصي بودند. اين دور
12 ساله عبارت بودند از: سيچقان ئيلي (موش) ، اود ئيلي (گاو) ، بارس ئيلي
(پلنگ) ، توشقان ئيلي (خرگوش) ، لوي ئيلي (نهنگ) ، ئيلان ئيلي (مار) ، آت
ئيلي (اسب) ، قويون ئيلي (گوسفند) ، پيچي ئيلي (ميمون) ، تويوق ئيلي (مرغ) ،
ايت ئيلي (سگ) ، دوووز ئيلي (خوك). اين دور اكنون نيز جزو سنتهاي سال
تحويل مي باشد. در فارسي اين سالهاي 12 گانه بصورت شعر آورده شده است:
موش و بقر و پلنگ و خرگوش شمار
زين چار چو بگذري،نهنگ آيد و مار
وآنگاه به اسب و گوسفند است حساب
حمدونه ومرغ و سگ وخوك آخركار
180. بابا
= پدر بزرگ ، پدر ، از ريشه هاي تركي باستان (7) ؛ بصورت papa در انگليسي
181. بابك
= باي بك = باي (بزرگ ، بيگ) + بك (بيگ) = بيگ بزرگ ، خان خانان ؛ بابك
خرّمدين از مردان مبارز آذري كه از سال 201 تا 222 بيست سال عليه مأمون
عباسي بپا خــــاست و از مقرّ خود در قلعة بابك (واقع در كليبر) لطمات
زيادي به سپاه خلفاي سنّي عباسي واردكرد و ايران را از دست حكومتهاي عرب
مسلمان نما نجات داد و عاقبت با خيانت يك ايراني بنام افشين دستگيـر و
سرافرازانه به فجيع ترين حالت كشته شد ؛ همچنين پادشاه بزرگي كه اردشير
بابكان (مؤسس ساسانيان) خواهرزادة او بود (27).
182. باتان
= باتان و بوتون و بَتَن = مكان و جا ، كامل ، همة مردم ، وطن (معر) ؛
بوتؤ = كامل ، بوتون = تمام ، اين ريشة باستاني در اكباتان (باخ:همدان) و
لؤك باتان و آسباتان نيز آمده است (17)
183. باتلاق
= بات (باتماق = فرو رفتن) + لاق (اك) = فرو رفتني ، جاي فرورفتني
184. باجّه
= باجا = دريچه ، روزنة نور ، كيوسك با دريچة كوچك
185. باخه
= باخا = باغا = لاك پشت ، حيوان دوزيست مانند قورباغا و توسباغا :
آورده اندكه درآبگيري دو بط و يكي باخه ساكن بودند… / كليله ودمنة ترجمة
ابوالمعالي
186. باديه
= بايده = بايدا = ظرف دهن پهن كه از كاسه بزرگتر است و از ديگ كوچكتر ،
احتمالاً با بارداق (ظرفي) همريشه اند. مولوي در شعر زير شيرِ حيوان را با
شير خوردني جناس آورده است و بادية بياباني را با بادية ظرفي: آن يكي شير
است اندر باديـــه × وان دگر شير است اندر باديه!/ مولوي
187. بار
= بار (تركي باستان) = وار (تركي معاصر) = دارائي ، موجودي ، سود ، بر ،
ميوه ، اكنون هم كاربرد اين ريشه (بار) در تركي بمراتب بيشتر ازفارسي است
(17). آغاج باري = بار درخت ، بارسيز = بي بار ، بارلي = پربار
188. باروت
و بارود = باريت = بار (بارماق = رفتن ، ازدست دررفتن ، جهيدن) + يت
(اك) = در رونده ، جهنده ، مادة منفجره كه پس از انفجار بشدت حالت جهندگي
دارد.
189. باره
= بارا = بار (بارماق = انداختن ، شليك كردن ، پرت كردن از دست) + ا
(اك) = محل شليك و پرتاب ، قلعه ، دژ ، برج و دژ دفاعي كه از بالا با دشمن
مي جنگند.
190. باز
پسوندي كه شدت علاقه به كاري خاص را مي رساند : دغل باز = دغل كار و
عاشق دغل كاري ، كلك باز = كسي كه كارش دوز وكلك است ؛ باز اولماق = عاشق
شدن
191. باسليق
= باسيْليْق = باسيْل (باسيلماق = پوشانده شدن) + يْق (اك) = پوشانده ، سياه رگي زيرپوست ، شاهرگ (1)
192. باشلق
= باشليْق = باش (سر) + ليْق (اك) = سرانه ،كلاه ، پوشش سر ، شيربها
193. باشي
پسوندي بمعني رئيس و متصدي و متخصص: حكيم باشي ، آشپزباشي ، قورچي باشي
194. باغ
درخت انگور و مو ، رز ، تاكستان ، هر بسته و دسته از هيزم (2) ، بعدها اين كلمه تعميم پيدا مي كند به هر جاي پُر از درختان ميوه
195. باقلا
= باغالا و باغلا از مصدر باغلاماق (= بستن)= بسته ، سربسته ، از حبوبات خوراكي كه در داخل غشائي قرار مي گيرد.
196. باقلوا
= باغلاما= باغلا(باغلاماق= بستن)+ما(اك)= بسته كردني، نوعي شيريني
197. بالابان
= بالا (كوچك ، ضعيف ، كوتاه) + بان (باخ: بانگ) = بانگ كوتاه ، بانگ آرام و دلنشين، از سازهاي بادي ، نوعي ني
198. بام
= از ريشةتركي بان (= آواز ، بانگ ، بالاي خانه) كه اين ريشه در كلمة نردبان (= نرده بان = نردة بام) نيز باقي مانده است.
199. بانگ
= بان و بانق = آواز ، پشت بام ؛ از مصدر تركي بانگلاماق = بانلاماق (=
قوقولو كردن خروس ، داد و فرياد كردن ، زِر زدن) ؛ نون آخر بان يا بانگ
بصورت غنه (ng) است كه در تركي باستان استفاده مي شد ولي الآن يا به ن
تبديل شده و يا به نق. مثلاً همين بانگ در جائي بان شده (بانلاماق) و در
جائي بانق (بانقيرماق= باغيرماق = شيون و داد و بيداد راه انداختن) آمده
است. در برهان قاطع (27) هر دو تركيب بانگ وبان آمده است.
200. باي سنقر/ت
= باي (بزرگ) + سنقر (ه.م) = سنقر بزرگ ، شاهين بزرگ ؛ ابن يعقوب از امراي آق قويونلو كه در سال 896 ه.ق در ده سالگي به حكومت رسيد.
201. بايقرا/ت
=1-باي (بزرگ) + قارا (سياه ، قوي ) = قهرمان بزرگ
2-بايقيْر(بايقيرماق= غرّيدن ، نعره زدن) + ا (اك) = نعره زن ، غرّان
ابن عمر شيخ بن تيمور از امراي تيمور حاكم همدان(سال 817 ه.ق)
202. بايقوش
= باي (بيگ ، بزرگ) + قوُش (پرنده) = پرندة بزرگ ، جغد و بوم ؛ بايقوشخانه = كنايه از جاي سوت و كور
203. بخار
= بوُخار = بوُغار = بوٌغ (هواي مه مانند آب گرم) + ار (اك) ؛ بوخور نيز از همين ريشه در عربي مشتقاتي چون تبخير گرفته است.
204. بخش
= بخيش = بغيش و باغيش (= عفو ، احسان) = عفو و گذشت ، از ريشه هاي تركي باستان (باخ: پخش) (2)
205. بخو
= بوْغاو = بوْغاغو از مصدر (بوغماق = خفه كردن ، بوْغاماق = گريه در
گلو گير كردن) = طوق گردن حيوانات ، مجازاً زنجير پاي ستوران و مجرمان
206. برابر
= بيرابير = بيره بير = يك به يك ، يك در مقابل يك ، پاياپاي
207. بُرك يارق/ت
= بؤرك (كلاه) + ياريْق (شكافته ، شكسته ، قاچ دار ، نوعي كلاه قديمي
كه بصورت قاچهايي بلند ساخته مي شد) = كلاه قاچ دار ؛ ركن الدين ابوالمظفّر
پادشاه سلجوقي از سال 486 تا 498 ه.ق
208. برگه
و بلگه(باخ: بلگه و بلله)؛از همين كلمه برگ نيز استخراج شده است.
209. بزرگ
= بؤزوك = بؤزو (بؤزومك = صورت قديمي بؤيومك = بزرگ شدن) + ك (اك) = بزرگ ؛ در ديوان كاشغري بزوك آمده است (2).
210. بزك
= بزه ك = بزه (بزه مك = آرايش دادن) + ك (اك) = آرايش ؛ بزكچي = آرايشگر
211. بَسَق
= باساق= باس(باسماق = پوشاندن) + اق (اك) = پوشش ، سقف ،گنبد
212. بَسقو
= باسقي = باس (باسماق = مسقف كردن ، استتار كردن) + قي (اك) =كمين ،
استتار بقصد گير انداختن : بطرف كوه كه سمت دست راست پادشاه بود بسقو
انداخت…/ مجمع التواريخ گلستانه
213. بسكليدن
= وام گرفته از مصدر تركي بسله مك (= درآغوش پروردن ، تربيت كردن ، بزرگ كردن)
214. بسمه
= باسما= باس(باسماق = فشار دادن ، داخل كردن) + ما(اك) = فشاري ، ورق
طلا و نقرة منقوش ، نام سابق چاپخانه ؛ بسمه چي = كسيكه كارش با بسمه باشد
، چاپخانه چي: بسمه اش رنگي ندارد ازگل بستان فقر × زآنكه سطر چيت اورنگ
هوس را مسطر است / طغرا (19)
دلم ماندازبسمه چي در شگفت×ازو ديده ام نقش،حيرت گرفت/ وحيد
215. بشقاب
= بوْش (خالي) + قاب (ظرف) = ظرف خالي ، از ظروف آشپزي
216. بشكه
= بوْشقا = بوْش (خالي) + قا (اك) = توخالي ، تودار
217. بَغ
و فغ و بي و باي = بيگ = خدا ، معشوقه ، بزرگ ؛ بغداد = خداداد ،
بغستان = بي ستان = بيستون = عبادتگاه ، فغواره = فغ (بت) + واره (مانند /
فارس) = بت مانند ، بايقوش (ه.م)
218. بُغاز
= بوْغاز = بوْغ (بوغماق = خفه كردن ، بوْغاماق = گريه در گلو گير
كردن) + از (اك) = گلو ، تنگه ، باب (3) ؛ بغاز داردانل ، سابق خليج را نيز
بغاز مي گفتند (19).
219. بُغض
= بوْغوز = بوْغ (بوغماق = خفه كردن ، بوْغاماق = گريه در گلو گير كردن)+وز(اك)=گلوگرفتگي ناشي از شدت غم و ناراحتي(باخ:بغاز)
220. بُقچه
= بوُغچا = بوغ (چمدان ، قاب بزرگ لباس) + چا (اك تصغير) = چمدانك ، وسيلة يا پارچة كوچك براي نگهداري لباس
221. بكتاش
و بهتاش = بيتش و بيگتاش = بيگ (ه.م) + تاش (= داش= هم) = هم بيگ ، غلامان تحت امر يك بيگ ، بصورت بهتاش هم استفاده مي شود.
222. بَگتر
و بكتر = نوعي لباس جنگي كه از بهم وصل كردن چند تكه آهن كه رويش مخمل و
زربفت كشيده شده است ، درست مي شود ؛ بكترپوش = زره پوش (1،27) ؛ در برهان
قاطع ريشة اين كلمه بگ (بيگ) ذكر شده است ولي معلوم نشد چرا؟
223. بِگماز
و بكماز و بكمز = شراب ، شرابخوري ، پيالة شراب ، غم و اندوه ، مهماني (1،27) ؛ ريشه اش معلوم نشد:
آنرا كه به دست خويش بگماز دهي × اقبال گذشته را باو باز دهي/ معزي نيشابوري
224. بلاغ
= بوُلاق = پوُلاق = پو (بمعناي چشمه در تركي سومري) + لاق (اك كثرت) =
جائي كه چشمه باشد ، چشمه ، بصورت تركيبي با بعضي كلمات : ساوج بلاغ ، قره
بلاغ ، آغ بلاغ ؛ احتمالاً پينار (= پونار = بونار) بمعناي چشمه هم از
همين ريشه است.
225. بلاغ اوتي /گ
= بولاق اوْتو = بولاق(چشمه)+ اوْت (گياه) + و (اك مضاف) = گياه چشمه،از
گياهان درماني و خوراكي، بصورت Water – Cress در انگليسي از اين اصطلاح
گرته برداري شده است (1،25) .
226. بلدرچين
= بيلديرچين = بيلدير (بيلديرمك = فهماندن ، آگاهاندن ، آشكار كردن) + چين
(اك) = آگاه ، دانا ، نام پرنده اي كه كاشغري (2) آنرا «بوُدوُرسين» ثبت
كرده است ؛ اكِ چين در انتهاي نام پرندگان ديگر هم ديده مي شود: گؤيرچين
(كبوتر) ، سيْغيْرچيْن (پرستو) ، باليغچين (مرغ ماهيخوار) ، لاچين
227. بُلغار
= بوُلغار = بوُلغا (بوُلغاماق = بولاماق = برهم ريختن ، آشوب و بلوا
كردن) + ار (اك فاعلي) = برهم ريزنده ، آشوبگر ، قاراشميش (در گؤي تورك) ؛
از اقوام ترك باستان كه تا اروپاي شرقي حكومت كردند و كشور بلغارستان
يادگار آنهاست (18).
228. بلغاق
= بوُلغاق = بوُلغا (بوُلغاماق = بولاماق = برهم ريختن ، آشوب كردن) +
اق (اك) = درهم برهم ، آشوب ، فتنه ، شور و غوغاي بسيار ؛ بصورت بلغاك هم
آمده است ؛ بلغاكي = واقعه طلب و فتنه جو ، بلغاق افتادن = آشوب افتادن و
فتنه برپا شدن ، بلغاق نهادن = فتنه برپا كردن (1،27).
229. بلغور
= بوُلغور = بوُلغا (بوُلغاماق = بولاماق = برهم ريختن ، آشوب كردن) +
ور (اك) = گندم و جو شكسته و نيم پخته كه پس از خيس كردن هم مي زنند و مي
پزند ، عموماً هرچيز درهم شكسته ، آش پخته شده از بلمه ، حرف قلمبه و بزرگ ؛
بلغور كردن = حرفهاي بزرگ زدن ، تهيه كردن بلغور (1،25)
230. بِلگا
= بيلقا و بيلگه = بيل(بيلمك = دانستن) + گه(اك) = دانا ، دانشمند(1)
231. بَلگه
= بل (آشنا ، شناخته شده ، مشخص) + گه (اك) = نشان ، علامت ، آرم ، سند
، مدرك (1) ، بلگه مك = مستند كردن ، بمعناي پيچيده شده (برگه ، بلله ) ،
هلو و زردآلوي دونيمه شدة خشكيده (احتمالاً بؤلگه (بؤلمك = قسمت كردن) براي
شيئي تقسيم شده صحيح است).
232. بُلماج
و بُلَماج = بوُلاماج = بوُلا (بوُلاماق = هم زدن) + ماج (اك) = هم
زدني ، آش رقيق و بي گوشت (27) ؛ نوعي از كاچي كه آش بي گوشت و آبكي است
(باخ:تتماج) (1).
233. بلوك
= بؤلوك = بؤل (بؤلمك = تقسيم كردن ، پارتيشن بندي كردن) + وك (اك) =
قسمت شده ، پارتيشن ، البته اين كلمه از انگليسي (Block) به فارسي آمده
است. حتي تركها نيز آنرا بولوك تلفظ مي كنند غافل از اينكه ، اين كلمه در
اصل همان بؤلوك مي باشد.
234. بَلّه
= بلله =بل(گرد شده ، بسته) + له (اك) = پيچيدني ، ساندويچ
235. بنجاق
و بنچاق = بونچاق ، قباله و سند (8) ؛ سند رسمي در دفاتر اسناد ، مدرك رسمي و قانوني (19)
236. بنده
= بن (من) + ده (اك) = اينجانب
237. بو
= بو و پو = دودي كه از آتشفشان تصعيد گردد ؛ پونج (بخاري هيزمي) و پوسكولتي (دود-مود!) از همين ريشه اند.
238. بوته
= بوُتا و در اصل بوُتاق و بوُداق = شاخه ، نهال كوچك درخت و رياحين
كه تازه بنشانند ، بچه و فرزند آدمي يا حيوانات ؛ احتمالاً مصدر اصلي اين
كلمه بيتمك (= روئيدن) باشد ، آدم بي بوته = آدم ابتر و بي شاخ و برگ ،
بيتگي = گياه
239. بوران
= بوُر (بورماق = پيچاندن) + ان (اك فاعلي) = بهم پيچيده ، بادغليظ
240. بوش
= بوْش = خالي ، از ابزارهاي فني توخالي كه البته اين كلمه ابتدا بصورت
( Bush Bosh ) به انگليسي رفته و بصورت ابزار فني دوباره به زبانهاي ديگر
رفته است.
241. به به
=كودك قنداقي ،كودك ؛ كلمات دوتائي مانند: دادا ، ده ده ، بابا ، بي بي
، به به ، كاكا(قاغا) ، نه نه … تركي اند. اين كلمات ابتدائي ترين و راحت
ترين كلماتي است كه كودك مي توان بيان كند و اين ناشي از الهام گرفته شدن
زبان تركي از طبيعت است.
242. بها
= باها = گران ، ارزش و قيمت (1)
243. بهادر
= باهادور و باهادير و باتير و باتور= قهرمان ، شجاع و دلاور(8)
244. بي بي
= عمّه ، مادر بزرگ ، خاتون (باخ: به به)
245. بيات
= بايات = باياد = باي (باخ :بيگ) + آد (نام) = نام بزرگ ، كنايه از خدا:
باياتآدي ايله سؤزه باشلاديم × تؤره دن ، يارادان ، كؤچوره ن ، ايديم /
قوتادغو بيليک
246. بيات / نان
= بايات = بايا (قبل از اين) + ت (اك) = قبلي ، چيزي كه زمان آن گذشته است ، نان و غذاي مانده ؛ باياق = زمان خاصي از گذشته
247. بير
= يك ، واحد ؛ اللهم بير بير! = خدايا ! يكي يكي
248. بِيرام
= بايرام = عيد ، نام آقا
249. بيرق
= بايراق = در تركي قديم باتراق (2) = بات (باتماق = فرو رفتن) + راق
(اك) = فرو برده شده ، عَلَمي كه در ميدان كارزار در زمين فرو مي بردند ،
پرچم ، علم ، درفش ؛ سنجاق (ه.م) نيز آمده است.
250. بيزار
= بئزار = بئز (بئزمك = به ستوه آمدن ، برخود لرزيدن) + ار (اك
فاعلساز) = به ستوه آمده ، خسته ، از جان سير شده ؛ بي در اول كلمه بعنوان
حرف نفي فارسي نيست و اصولاً «بدون زار» در فارسي مفهومي ندارد.
251. بيستون
= بي ستان = بي (خدا) + ستان (پسوند مكان فارسي) = بغستان ، عبادتگاه ،
پرستشگاه ، كوهي تاريخي با يادمان هائي از زمان هخامنشيان ؛ تعبير اين
كلمه به «بدون ستون» صحيح نيست چرا كه عبادتگاه ها بدون ستون نيستند!
252. بيگ
= بزرگ ، خان ، زيبا ، خدا ، شاه ؛ از ريشه هاي اصيل تركي كه با
تركيبات مختلف زير در تاريخ آمده است: بيگ(بيگدلي)، بگ(بگتاش)، باي(بايقوش،
باي سنقر) ، بي (بيات) ، بغ (بغداد) ، فغ (فغفور ، فغواره)
253. بيگدلي
= بيگ (ه.م) + ديل (زبان) + ي (اك مضاف) = زبان بيگ ، عزيز مانند بزرگان ، از اقوام ترك كه در زمان صفويه ، در اوج قدرت بودند.
254. بيگم
= بئيگيم = بئيگ (ه.م) + يم (ضمير ملكي ، مال من) = بيگ من ، پسوند نام
خانمهاي صاحب مقام ، ملكه ، بصورتBegam در انگليسي ، ترك ها براي احترام و
محبت همراه اسم ، ضمير ملكي نيز مي آوردند ، مانند: خانيم ، بيگيم ، غلام ،
گولوم ، بالام ، آييْم و…
255. بيل
= بئل = كمر ، وسايل و ابزار ، گاهي ارتباطي با بدن دارند مانند پارو
در فارسي كه ريشة آن پا است چرا كه با پا در ارتباط است و در تركي بيل با
حركت كمر در ارتباط است و براي آن نام بئل (= كمر) داده اند.
256. بيلقان/ت
= بيل (بيلمك = دانستن) + قان (اك فاعلساز) = بسيار داننده ، دانشمند ؛
ابوالمكارم مجير الدين بيلقاني متوفّي586 ه.ق ازمردم بيلقان شروان و
ازشاگردان خاقاني و ازشعراي دربار اتابكان آذربايجان كه قبرش درمقبره
الشعراي تبريز است (1).
257. بيوك
= بؤيوك = بؤيو (بؤيومك = بزرگ شدن) + ك (اك) = بزرگ ، نام آقا ؛ اين كلمه محرف بزرگ (ه.م) است.
258. پاپاخ
= پاپاق = قسمي كلاه بزرگ پشمي (1،19) ؛ اين كلمه تحريف شده است چراكه
مصدر پاپاماق در تركي نداريم. شايد در اصل قاپاق (باخ: قاپو) بوده باشد.
259. پاتق
= پا (فارس) + توق (و توغ وطوق = بايراق ، پرچم عزا ، دسته اي پر مرغ
يا دم اسب بر روي كلاه افسران ترك) = محل نصب پرچم ، محل گرد آمدن (1،2)
260. پاره
= پار (احتمالاً: خُرد ، تكه)+ ا (اك) = تكه شده ، پول خرد ؛ پارچا =
پار + چا ، پارچالاماق = تكه و پارچه كردن ، پارداق = تكه و پاره ،
پارداقلاماق = تكه و پاره كردن كه اصولاً در مورد حيوانات وحشي بكار مي رود
، پاراق = بي ارزش و بي اصل و نصب و يا خيلي كم ارزش و نيز سگ پست ؛ ايت
اوغلو پاراق = كنايه از آدم بي اصل و نصب. قطعاً نميدانم پار در تركي معناي
فوق را دارد يا نه؟ ولي تركيبات آنرا در تركي داريم كه در فارسي استفاده
نمي شوند.
261. پاشا
= پاشا = احتمالاً: باشا = باش (سر) + ا (اك) = رئيس ، خان خانان ،
افسر ، از ريشه هاي تركي باستان و لقبي براي افسران و فرماندهان (17،25).
گاهي آنرا مخفف پادشاه مي دانند در حاليكه هم قدمت اين كلمه پيشتر از
پادشاه است و هم معني آن غير از پادشاه ؛ بصورت Pasha , Pacha در انگليسي
استفاده مي شود.
262. پالان
= پال (پوست ، پوسته) + ان (اك) = پوستين ، پوشش ؛ پالتار (لباس) و
پالاز (باخ: پلاس) و پالتو كه همگي به نوعي پوشيدني است از همين ريشه اند.
263. پالتو
پالتوْو = پال (پوسته) + توْو (اك) = پوستين ، آرخاليق ، لباسي دراز كه
روي بقية لباسها مي پوشند(باخ: پالان) (18) ؛ كاشغري آنرا بصورت پارتوْ
ثبت كرده است (2)
264. پاياپاي
پايا پاي = پاي (سهم ، هديه) + ا (به) + پاي (”) = سهم در برابر سهم ،
کالا در برابر کالا. مثل ترکي: پاي گئدر ، پاي گلر (کالائي که برود ،
کالائي ديگر بجاي خود مي آورد).
265. پِتِه
= پيتي و بيتي = بيت (بيتمك = نوشتن) + ي (اك) = نوشته ، كاغذ ،گذرنامه
، مدرك ؛ پيتيك =كاغذ پاره و مدرك بي ارزش ، پتة كسي را به آب انداختن =
رازش را فاش كردن (18،2)
266. پُچُك
و پچق = پيچاق = بيچه ك = بيچ (بيچمك = درو كردن ، بريدن) + اك (اك) =
وسلة بريدن ، چاقو ، كارد (1) ؛ الآن تركها آنرا پيْچاق تلفظ مي كنند ولي
صحيح همان است كه در اشعار فارسي آمده است.
267. پخش
= بخيش = بغيش و باغيش (= عفو ، احسان) = احسان ، چيزي را بين مردم احسان كردن ، از ريشه هاي تركي باستان (باخ: بخش) (2)
268. پرت
= پرت از مصدر پرتمك و پرتيمك (= در رفتن ، در رفتن استخوان بدن بدون خونريزي) ، از اين كلمه پرتاب هم ساخته مي شود.
269. پرچم
= برجم و بجكم = موي نوعي گاوكوهي وحشي در بالاي علَم را مي گفتند كه
بعدها به خود علم هم شامل شد ، معادل فارسي آن «درفش»مي باشد (12): گاوي
نشان دهند درين قلزم نگون * ليكن نه پرچم است مر او را ، نه عنبر است /
اثير اخسيكتي (27)
270. پرداخت
= پارداق و پارداخ = پار (شفاف ، روشن ؛ پارلاق = شفاف ، پاريلداماق =
روشنائي دادن) + داخ و داق (اك) = صيقل و جلا ، جلا دادن سطح فلزات بعد از
ماشينكاري يا ريخته گري … ؛ تبديل پارداخ به پارداخت در فارسي مانند تبديل
كرِخ به كرخت است.
271. پُرز
= پوروز = پور (باخ: پور) + وز (اك) = زائده ، پرز ، غشاء ميوه
272. پَلاس
= پالاز = پال (پوست ، پوسته) + از(اك) = پوسته ، پوستين ، نوعي زيرانداز نازك (باخ: پالان):
مرا قلّاده به گردن بود ، پلاس به پشت × چه انتظار ازين بيش زآسمان دارم / پروين
273. پلو
= پيلوْو = برنج پخته ؛ pilaw (25) ؛ نميدانم چرا تركي است؟ و مرجع مذكور تنها مرجعي است كه آنرا تركي دانسته است.
274. پنبه
= پانبي = پانبيق به همين معني در تركي باستان (2)
275. پور
= پور= بور= پسر ، جوانة درخت ، پورلنمك = جوانه زدن نوك شاخه ها ، تركيبي در انتهاي فاميلها
276. پولاد
= پوْلاد = بي باك ، از نامهاي قديمي ، فولاد ، كسي كه سردي و گرمي را
چشيده (5) و مجازاً آهني كه در دماهاي خيلي بالا ذوب شده و در آب سرد ريخته
مي شود تا فولاد خشك بدست آيد. اگر به تدريج دماي ذوب كاهش يابد به فولاد
نرم ميرسيم .
277. پِهِن
= پئهين = فضولات چهارپايان (1)
278. پيسي
از ريشة تركي پيس(= بد، نامناسب ، نامرغوب) ، نوعي مريضي(18)
279. پينار
= پيْنار = بيْنار و بوُنار = چشمه ، نام دختر ؛ احتمالاً ريشة اصلي پينار نيز مانند بولاغ عبارتست از بو (= چشمه).
280. تا
= تاي = لنگه ، ينگه ، تك ، نظير ، كيسه وگوني ، طرف و سو ، ساحل ، در
متون تركي باستان بمعني ينگه وجفت آمده ، مانند «آي تاي» بمعني لنگة ماه
كنايه از خدا ؛ تايا = كيسه يا واحد كيسه
281. تابور
و طابور= تابيْر و تاوور= كتيبه ، فوج ، صف(1).
282. تاب
= تاو و توْو = سرعت ، شتاب ، تاب ، مسطح ، ناي و نفس ، احتمالاً مصدر
دويدن (فعل امرِ دو) در فارسي از همين ريشه است ؛ توْو گئدمك = سريع و
باشتاب و به دو رفتن ، توْولاماق = تاباندن و چرخاندن و سر كار گذاشتن ،
توْودان دوشمك = از نفس افتادن و كم ناي شدن ، توْولانماق = دور زدن و علاف
گشتن
283. تابه
و تاوه = تاوا = تاو (پهن و بزرگ) + ا (اك) = هرچيز پهن و باز ، ظرف
باز و پهن آشپزي ؛ تاوا داشي = سنگ پهن و بزرگ ، تاوار = بزرگ و درشت و مال
و جنس (3)
284. تات
عنوان مردمان غيرترك تحت حكومت ترك ، عموماً فارس زبان
285. تاجيك
= تاتجيك = تات (ه.م) + جيك (اك) = تاتي ، مردمان غيرترك تحت حكومت
پادشاهان ترك ، عموماً فارسها ؛ تركيب تاجيك مانند يئنجيك است ، تازيك و
تاژيك و تاجك هم در تاريخ آمده است.
286. تاراج
= تارا (تاراماق = شانه كردن ، زدودن چرك ، بهم ريختن جهت منظم كردن ،
پاك كردن ، برچيدن) + ج (اك) = پاك كردن وبرچيدن ، بهم ريختن ؛ تاراق =
وسيلة بهم ريزنده ، شانه ، همريشه با تراش و تاراندن
287. تاراندن
مصدر جعلي و وام گرفته از مصدر تركي تاراماق (= بهم ريختن جهت منظم كردن ، پاك كردن ، برچيدن ، شانه كردن)
288. تارْوِردي
= تاريْ وئردي = تاريْ (خدا) + وئردي (داد) = خداداد ؛ ريشة «تاري»از
5000 سال پيش بصورتهاي مختلف تانري ، تانقري ، تنقري ، دينگري و تونگري در
تركي آمده است.
289. تازي.1
در اصل تازيك (باخ: تاجيك) ؛ البته اين كلمه عنواني بود كه تركها به
غيرترك لقب داده بودند ولي همين اسم بعدها از طرف فارسها به غيرفارسها
(مخصوصاً عربها) لقب داده شد.
290. تازي.2
= تازيْ = تاز (باخ:تاس) + يْ (اك) = سگ بي مو ، سگ شكاري كه نسبت به
بقيه سگها كم مو و لاغر اندام است. ممكن است اين كلمه از فعل امر تاختن در
فارسي نيز آمده باشد ولي در فارسي چنين تركيبي را از اسم مي توان ساخت نه
فعل.
291. تاس
= تاز = موي سرريخته ،كَل ، از ريشه هاي قديمي ترك ؛ تازقوي = گوسفند بي شاخ (2)
292. تالار
= تالوار = ايوان ، كلبة دهقاني ؛ تالواردا توْي ساليبلار = در ايوان
عروسي گرفته اند. طالار (معر) ، كلبة چوبي (1) ؛ از همين معني اخير مي توان
فهميد كه اين كلمه سابقاً در مفهوم ديگري استفاده مي شد.
293. تالان كردن
از مصدر تالاماق (= غارت كردن ، چپاول كردن) = غارت ، چپاول ؛ تالانچي = غارتگر
294. تام
و توم = كامل ، در تركي باستان نام آقا ؛ تاماي = ماه كامل ، از الهه ها
(2،17) ، احتمالاً اين ريشه به عربي رفته و تمام ، تامّ ، اتمام و… از آن
مشتق گرفته شده است.
295. تانري
= خدا ، اين ريشه از 5000 سال پيش بصورتهاي مختلف تانري ، تانقيري ، تونقوري ، تونگري و تاري در تركي استفاده شده است:
هر يك عجمي ولي لغزگوي × يلواج شناس تنگري جوي / خاقاني
296. تاوان
= تاو (بزرگ ، مال و جنس(3)) + ان (اك) = معادل با مال و جنس ، خسارت ، جريمه
297. تُبره
= توْربا = كيسة بزرگ :
زر نابش فتد به كف بي شك × بخرد توبره براي ايشك / دهخدا
298. تُپاله
= توْپالا = توْپپالا = توْپمالا (توْپمالاماق = گرد كردن ، گرد آوري كردن ، جمع كردن) = گرد شده ، پشكل گوسفند (3)
299. تپانچه
= توْپانچا = توْپان (= تپن = ضربه زننده) + چا (اك) = ضربه زنندة كوچك ،
قديم به معني سيلي و ضربه با كف دست بود ولي الآن به سلاح كمري گويند (12).
300. تپاندن
حالت متعدي از مصدر جعلي تپيدن(تپمك = داخل شدن با فشار). مانند: از
سرما زير پتو تپيدم. تپيدن در معناي ضربان قلب مصدر اصيل فارسي است و نبايد
با اين مصدر جعلي اشتباه گرفته شود.
301. تُپُق
= توْپوُق = مچ پا ، قوزك پا ، لكنت زبان ، چاق ؛ تپق زدن = حرف بي اراده زدن ؛ احتمالاً اين كلمه ثقيل شدة تپيك (لگد ، رو پا) باشد.
302. تپمه
= تپمه = تپ (تپمك = چيزي را بزور داخل كردن) + مه (اك) = چپاندني ، اصطلاح نظامي
303. تپّه
= تپه = سر ، فرق ، قلّه ، هيكل ؛ «تپه گؤز» در كتاب دده قورقود بمعني
كسيكه در پيشاني يك چشم دارد آمده است. برهان قاطع (27) هم آنرا تركي مي
داند. نمي دانم با مصدر تپمك (= تپاندن) چه رابطه اي دارد.
304. تُتُق
= توُتوُق = توُت (توتماق =گرفتن ، پوشاندن) + اُوق (اك) = ابر سياه (هواي
تتقي) ، پردة پياز (تتق پياز) ، چادر (تتقش راپوشيد) ، آسمان (تتق سپهرگون ،
تتق نيلي) :
شب ، تُتُق شاهد غيبي بُود × روز كجا باشد همتاي شب؟ / مولوي
سّرخداكه درتتق غيب منزويست×مستانه نقاب زرخساربركشيم/حافظ
305. تتماج
= توُتماج = توُت (توتماق = گرفتن) + ما (اك) + اج (اك) =گرفته ، آشي
با آرد ، آش برگ (1،27،19) ؛ اكِ ماج براي آش در جاهاي ديگر هم ديده مي
شود: اُماج (ه.م) و بلماج (ه.م). بعيد نيست كه آج همان آش باشد. يعني: آشِ
توتما ، آش بولاما ، آش اوْوما: چونكه تتماجش دهد،او كم خورد×خشم
گيرد،مهرها را بردرد/مولوي
306. تخم
= توْخوم = توْغوم و دوْغوم = دوْغ (دوْغماق = زائيدن ، تكثير كردن ،
زياد شدن) + وم (اك) = فزوني ، تكثيري ، زادني ، بذر ، فرزند ، خلف ، در
اصل نقش تخم نيز همان تكاثر و ازدياد كردن است.
307. تُخماق
= اسم و مصدر توْخماق (= زدن ، كوبيدن) = افزارچوبي براي كوبيدن گوشت
يا لباس ؛ اين كلمه احتمالاً ثقيل شدة دؤيمك (= دؤگمك = تؤگمك = توْخماق)
است.
308. تر
= عرق ، خيس ، نم و رطوبت ؛ ترلمك = عرق كردن و خيس شدن
309. ترخون /گ
= ترخون و ترخان = از گياهان ؛ بصورت Tarragon در انگليسي
310. تراش
= تاراش = تارا (تاراماق = شانه كردن ، زدودن ، پاك كردن) + اش (اك) =
وسيلة تميز كردن و زدودن ؛ از ديگر ريشه هاي اين كلمه در فارسي داريم :
تراشيدن ، تاراج ، تاراندن ، تراشه ، تريشه
311. تَرْك
= تر (ترمك = جمع كردن ، بار كردن) + ك (اك) = جاي بار ، ترك اسب و
دوچرخه و موتور كه سواره ملزومات خود را آنجا قرار مي دهد ، پشت زين
312. تُرك
= تورك = توروك ، كه بنا بنظرخانم عادله آيدين خفيف شدة توُروُق (= دوروق)
به معني «قوم ساكن ويكجانشين» است البته درغزل فارسي لغت تُرك كنايه از
زيبارو است:
اگر آن ترك زنجاني بدست آرد دل مارا
به خال هندويش بخشم مغان و آستارا را !
313. تُركان
و تَركان = تاركان = عنوان بانوي دربار ، لقبي ارجمند براي خانمها ،
اين كلمه در تركي قديم بهمين صورت آمده است ولي آنرا به اشتباه تُركان مي
گويند.
314. تُركمن
= توركمان = تورك (ترك) + مان (شبيه ، قوي ، اك مبالغه) = شبه ترك ،
خيلي ترك ، عنوان مردماني كه ازنظر زباني ترك بودند ولي ظاهرشان با تركهاي
اوغوزي فرق داشت.
315. تسمه
= تاسما = تاس (قاب فلزي پهن ، شئي دايروي) + ما (اك) = جسم حلقوي ، چرم خام (1) ، موي شانه كرده ؛ طسمه (معر) (27)
316. تشك
= دؤشه ك = دؤشه (دؤشه مك =گستردن ، پهن كردن) + ك (اك) = پهن كردني ،گستردني
317. تُغار
= تاغار= داغار= ظرف سفالي يا گِلي براي ماست وخمير ، واحد وزني تقريباً برابر با 10 كيلوگرم (1)
318. تفنگ
= توفه ك = توف (صداي فوت كردن با دهان ، باد دهان) + اك (اك) = فوت
كردني ، وسيله اي كه با آن فوت كنند ، قديم در بين تركها چنين رسم بوده كه
داخل چوبي را خالي مي كردند و شئي ريزي در داخل آن قرار مي دادند و با فوت
كردن در داخل چوب ، پرندگان را مي زدند (مانند همانكه شاهدانه را در داخل
بدنة خودكار گذاشته و بزنند). اين وسيلة ساده در ديوان لغات الترك با توفه ك
و دووه ك نامگذاري شده است (2)
319. تك
= تنها ، ساده ، يك ، حرف فاصله ، مانند ، انتها (25) ؛ تكم = تنهايم ، زنجانا تك = تا زنجان ، آيتك = مانند ماه ، قويو تكي = ته چاه
320. تكاب / ج
= نام جعلي تيكان تپه (تپة خاردار) از شهرستانهاي آذربايجانغربي
321. تكش/ت
= تكيش = تك (ه.م) + يش (اك) = بي همتا ، ابوالمظفر علاءالدين بن ايل ارسلان از سلسلةخوارزم شاهي (5) ؛ شايد ريشه اش تك (ه.م) باشد:
تكش با غلامان يكي رازگفت×كه اينرا نبايد به كس بازگفت/سعدي
322. تكلتو
= تك آلتيْ = ترك آلتيْ = ترك (ه.م ، زين) + آلت (زير) + يْ(اك مضاف) =
زير زين ، نمدي كه زير زين بر پشت اسب مي اندازند ، نمد زين ، آدرم (1،25)
323. تكمه
= تيكمه = تيك (تيكمك = دوختن) + مه (اك) = دوخته ، دگمه
324. تكّه
= تيكه = تيك (تيكمك = دوختن ، بستن) + ه (اك) = دوختني ، در اصل
مقداري پارچه براي وصله كردن كه بعدها تعميم پيدا مي كند به هر چيز كم
مقدار ، لقمه ، قطعه ، در تركي باستان تيكوْ آمده است (2).
325. تَكه
= ته كه = بُز نر (1) ؛ تكه ساققالي = ريش بزي
326. تگين
و تكين= شاهزاده ، خوش تركيب ، پهلوان،پسوندي در نامهاي تركي ، عنوان
پادشاهان غزنوي(367 تا 582 ه.ق) مانند: سوبك تگين (سبكتكين) مؤسس سلسلة
غزنويان ، آلپ تگين: پند از هركس كه گويد گوش دار × گر مثل طوغانش گويد يا
تگين/ ناصرخسرو
327. تِل
= تئل = زلف سر ، كاكل ، موي جلوي سر (25)
328. تلاش
= تالاش = تالا (تالاماق = جنب و جوش كردن ، دنبال چيزي گشتن) + اش
(اك) = جنب و جوش ، پي چيزي رفتن ؛ مصدر «متلاشي» (= تلاش كننده) در عربي
نيز از همين ريشه است.
329. تليشه
= تيليشه = تيلي (تيليمك = خُردكردن ، بريدن) + شه (اك) = خرده ريزه ، خردة چوب وكاغذ (1)
330. تمشك
= تؤمشوك = درختچه اي و نوعي خوردني پرنده (2)
331. تُمغا
= تومغا و دامغا = دام (دامماق = چكيدن) + غا (اك) = چكيده ، مهرهاي شاهانة
قديمي كه بوسيلة چكاندن يا پرس جوهر يا داغ كردن بدست مي آمد ، داغ ، مُهر
، نشانه ، تهمت ؛ آل تمغا = مهرسرخ ، مهرشاهانه با جوهرسرخ در بالاي
طومارها ، قره تمغا = قارا تومغا = مهر شاهي با جوهر سياه: خون بدخواهان او
آل است و برحكم ازل* آنچنان حكم آل تمغا برنتابد بيش از اين/ سلمان ساوجي
چهار امير را معين فرمودو هريك را قراتمغائي عليحده…/ تاريخ غازان
332. تن
= وجود و بدن ؛ كلمة اصيل تركي (18،2)
333. تُنبان
= تومان = توما (توماماق = پوشاندن) + ان (اك فاعلساز) = پوشاننده ، پوشانندة تن و عورت ، شلوار زير
334. تنبك
= تومروك در تركي باستان ، از سازهاي ضربي (18،2)
335. تُنُك
= تونوك = تون (كم ناي ، ضعيف) +وك (اك) = ظريف ، نازك ، شكننده ؛ تنكه = شلوار ضعيف و كوچك
336. تُنُكه
= تونوكه = تون (ضعيف ، كم ناي) + وك (اك) + ه (اك) = كوچك ، شلوارك ، شورت ، باخ: تنك
337. تُنگ
= تونگ (مأخوذ از تونج = آلياژ مس و روي) = كوزة دهن تنگ ، ظرف ظريف گردن براي شربت خوري
338. تنور
و تنّور (معر) = تندير در تركي = تمدير (تمديرمك و تامديرماق =
سوزاندن) ؛ تامو (= جهنم) از همين ريشه است ، وظيفة اصلي تنور نيز حرارت
دادن است نه نور دادن و در اصل چندان هم نور نمي دهد لذا ريشة اين كلمه
«نور» نيست(18).
339. توپ
توْپ = نوعي سلاح جنگي ، بستة پارچه ، وسيلة بازي (1) ؛ اين كلمة اصيل
تركي در تركيبات زيادي آمده است. مانند: توپمالا (باخ: تپاله) ، توپوز ،
تپانچه ، توپارلاماق (باخ: توپيدن)
340. توپوز
= توْپوز = توْپ (گرد) + وز (اك) = گردگون ، آلت آهني كه سرش مانند چماق گرد است ، گرز ، دُبّوس (معر)
341. توپيدن
مصدرجعلي فارسي كه از توپ تركي تشكيل شده است ؛ توْپارلاماق = به توپ بستن ، مانند توپ سر كسي داد زدن
342. توتك
= توتوك = توت (توتمك = دود كردن ، سوختن) + وك (اك) = سوخته ، فراق (3)
343. توتون
= توتون = توت (توتمك = دود كردن) + اون (اك) = دود ، نوع تنباكو ؛
همچنين توتسوله مك (= توستوله مك) و توتسو (توستو) و دود (توت) همريشه با
توتون هستند.
344. توختن
از مصدر تركي توخوماق(= بافتن)،احتمالاً دوختن هم از همين ريشه است
؛كينه توزي = كينه توختن =كينه بافتن ؛ در فارسي بافتن مصدر معادل آن مي
باشد. البته معناي توختن در فارسي تعميم يافته است.
345. تور
= توْر = شبكه ، دام ، از ريشه هاي قديمي تركي (2)
346. توران
= توُر(تورماق يا دورماق = ماندن ، حركت نكردن) + ان (اك فاعلساز) =
مانده ، ثابت ، ترك ها چون قوم يكجانشين و شهر نشين بودند سرزمينهايشان
توران خوانده مي شد ؛ همريشه با تُرك
347. تورج
= توُراج = توُر (تورماق يا دورماق = يكجاماندن) + اج (اك) = محكم
واستوار ، پرندة وحشي شبيه كبك ، درّاج (معر) ؛ نام بزرگترين پسر فريدون كه
توران منسوب به اوست (1،2،19،27):
الا تا بانگ دراج است و قمري × الا تا نام سيمرغ است و طغرل/ منوچهري دامغاني (27)
348. توسن
= توْوسان= توْوسا(توْوساماق = چست و چابك رفتن)+ ان (اك فاعلي) = چست و چابك رونده ، سركش ؛ توْوسون = وحشي و رام نشده
349. توك
= توك = مو ، دسته مو يا پشم ، موي پيشاني ، كاكل اسب (1)
350. تولك
= تولك = توله (توله مك = صاف كردن ، زدودن پَر زائد ، از بين بردن پر و
رويش پر تازه) + ك (اك) = پر ريزي و درآوردن پرهاي جديد ، پرريزي ابتدائي
جوجة پرنده
351. تومان
= تومن = ده هزار ، واحد پولي معادل ده هزارلير ؛ تومن مين = ده هزار
هزار = يك ميليون ، بيشمار: ئوكوش ئودو ايله،تومن مين ثنا × اوغان بير
باياتا اونا يوخ فنا / عتبه الحقايق
352. توي
=توْي = عروسي وجشن ، در تركي باستان بمعني مجلس ، بصورت طو و طوي به عربي رفته است (1،25،18)
353. ته
= تگ و تك و ته = انتها ، حرف ربط تا ، منتها اليه چيزي ، در ادبيات
فارسي تك نيز استفاده شده؛قويو تكي= ته چاه، زنجانا تك = تا زنجان:
در تگ جوهست سرگين اي فتي×گرچه جو صافي نمايد مرترا/ مولوي
354. تيپا
= تيپا و تيپاق (معادل تپيك در تركي جغتائي) = با زور زدن ، لگد
355. تير
از مصدر تيره مك (= ديره مك = پايه كردن ، لَم دادن) ، باخ: ديرك
356. تيز
= تئز = سريع ، تند ؛ البته شايد تيز براي لبة چاقو تركي نباشد ولي در اصطلاحهائي مانند تيز رفتن (تند و سريع رفتن) تركي است.
357. تيشه
= دئشه = دئش (ديشمك = تراشيدن سنگ با تيشه ، تيز كردن دندانة داس) + ه (اك) = وسيلة تراش سنگ
358. تيليت
= تير يا تيل (تيلمك و تيرمك = بريدن طولي ، بريدن) + يت (اك) = برش
طولي خورده ، برش شده ، تكه نانهاي بريده شده و خيس شده در آب گوشت ؛ تيريد
نيز از مصدر محرف تيرمك بدست آمده همچنين با تلفظ ثقيل از مصدر تيْلماق
كلمة تيْلتا (تيْل + تا) بدست مي آيد كه تركها غالباً تلفظ اخير را مورد
استفاده قرار مي دهند.
359. تيماج
= توُماج و توُماش = توما (توماماق = پوشاندن) + اج (اك) = پوشش ، چرم
دباغي شده ، پوست تميز شدة بز (1) ؛ اگر از اين مصدر باشد وجه تسميه اش را
نمي دانم.
360. تيمار
= توُمار= درك يك شخص ، خدمت به درمانده بامحبت نه ترس (7) ، نام خانم ؛
تومار خانم كه كوروش استيلاگر را در جنگي پيروزمندانة تدافعي در حوالي
جيحون از پاي درآورد(20).
361. تيمور
و تَمور = توْموُر = دمير = آهن (2) ، مردآهنين ، لقب امير تيمور
گوركاني يا تيمور لنگ ؛ دمير براي آهن و تيمور براي مرد آهنين مانند پولاد
و پولادين درفارسي و استيل و استالين در انگليسي است:
سلطان تَمر آنكه چرخ را دلخون كرد
وز خون عدو روي زمين گلگون كرد/ فرهاد ميرزا (27)
362. جاجيم
= جئجيم =كئجيم =كئزيم =كئز (كئزمك = صورت قديمي گئيمك = پوشيدن) + يم
(اك) = پوشش ، تغيير كاف به جيم را در صحبتهاي روزانه هم مي توان ديد:كئچل -
چئچل ، كوچه - چوچه
363. جار
= قشقرق؛جار وجنجال= داد وبيداد ، جارچي = خبردهنده ، خبرچي
364. جُربُزه
= جوربوز = گوربوز = تنومند و قوي ، با شهامت ؛ فلاني جربزة (شهامت ، قدرت) اين كار را دارد.
365. جر دادن
مصدر جعلي از مصدر تركي جيرماق (= پاره كردن)
366. جرگه
= جؤرگه = چؤرگه = چؤر (= صف ، رديف) + گه (اك) = به صف ، به رديف (باخ: چريك) (2)
367. جغَتاي
= جوغاتاي = جوغ (بچه، باريك و كوچك) + ا (به) + تاي (مانند) = كودك وش ، نام اصلي سيمينه رود (5)
368. جقّه
و جغه و جيقه = جيققا و جيغا = جيق (چيْغماق و چيخماق = سر برآوردن) +
قا (اك) = سر برآوردني ، تاج ، هر چيز تاج مانند يا پر كه به كلاه نصب كنند
(1).
369. جُلّ
= چوْل و جوْل = پالان ، پوشاك ، پوشاك چهارپايان ؛ جوْلون سودان چيخارتدي = (كنايه از بزور حاجت و نياز خود را برآوردن)
370. جلگه
= جؤلگه = چؤلگه = چؤل (باخ: چول) + گه (اك) = جاي فراخ و هموار و صاف
371. جلو
= جيلاو وجيلوْ = پيش ، افسار اسب كه در جلوي صورتش مي بندند (1) كه بعداً اين كلمه تعميم پيدا مي كند به هر چيز كه پيش باشد.
372. جوال
= جوُوال و چوُوال = چوُخال و چوُخا = زير انداز يا پارچة پشمي ، بالاپوش نمدين چوپانها؛چوُخار=زره آهنين جنگي روي اسب يا سرباز
373. جوجه
= جوجه = جو (صدا) + جه (اك) = جوجو كنندة كوچك
374. جور
= جور = گونه ، مناسب ؛ بوجور = اينگونه ، جورله مك = جور كردن ، جورلش مك = جور شدن
375. جوشيدن
جوشماق در تركي و جوشيدن در فارسي از مصدرهاي مشترك است كه در هر دو
زبان به وفور مورد استفاده قرار مي گيرد. شايد هم فارسي باشد چون در تركي
مصدر قايناماق هم در اين معني داريم ؛ جوش = بجوش ، جوشدي = جوشيد
376. جوق
= چوُغ و چوْخ و جوُخا و چوْخا و جوُغ = زياد ، گروه ، جمعيت بسيار
زياد ؛ در تركي معاصر چوخ استفاده مي شود و نيز جوْوقا قورماق = تجمع كردن ؛
باخ: سرجوخه: پاي او مي سوخت از تعجيل و راه × بسته از جوق زنان همچوماه/
مولوي
عجب اين غلغله ازجوق ملك مي آيد×عجب اين قهقهه ازحورجنان مي آيد/مولوي
377. جوله
و جولا=جوْلا= بافنده. همريشه با جلفا: ديبه ها بي كارگاه و دوك و جولا بافتن * گنج ها بي پاسبان و بي نگهـبان داشتن / پروين اعتصامي
378. جيران
= جئيران = مارال ،آهو (1)
379. جيك
= حالتي كه در بازي ، قاب (آشيق ، اُشتق) در گودي بخوابد و پشت آن رو
شود (برعكس بؤك) ، حالتي كه لاك پشت برگردد ؛ بيك = بؤك ، جيكين - بؤكونون
بيليرم = جيك و بيك او را مي دانم
380. چابك
= چابوُك و چئويك=زرنگ و كاردان،«شابوك»صورت قديکي آن(2)
381. چاپار
= چاپ (چاپماق = تاخت كردن) + ار (اك فاعلساز) = اسب تازنده ، پستچي ، سيستم رساندن نامه در سابق
382. چاپيدن
مصدرجعلي فارسي وام گرفته از مصدر تركي «چاپماق» (= تاخت وتازكردن)
383. چاتاغ
وجاتاغ = چاتاق = چات (چاتماق = باركردن) + اق (اك) = بار ، چيزي كه بار را تحمل كند ، تختة سوراخدار بر سر ستون خيمه:
اي خيمة تو به ز بهشت برين بقدر × جاتاغ خيمة تو سزد از سپر بدر/ سوزني (19)
384. چاتلانقوش/گ
و چاتلاقوچ = ميوة درخت پستة وحشي كه از آن ترشي درست مي كنند (1) ؛
بوته اي با ساقه و شاخة يكسان كه در كنار مزارع گندم مي رويد و روستائيان
از آن بعنوان جارو استفاده مي كنند.
385. چاتمه زدن
= چاتما = چات (چاتماق = بار كردن ، روي هم سوار كردن ، روي هم گذاشتن ،
بهم رسيدن) + ما (اك) = روي هم سوار كرده ، روي هم گذاشته ، در اردوها
اسلحه ها را سه تائي بصورت هرم چيدن تا از سو استفادة انفرادي آن جلوگيري
شود.
386. چاخان
= چاخ (چاخماق =؟) + ان (اك فاعلساز) = شارلاتان ، فريبنده ، لاف زن
387. چادر
= چاتيْر و جاتيْر و جاجيْر ودر غزي جاشيْر = خرگاه ، خيمه ، چادر (2) ، همريشه با چتر (ه.م)
388. چارق
= چاريْق = كفش ساق بلند كه بندها در ساق بسته شود ؛ احتمالاً در اصل ساريْق (ساريْماق = پيچاندن ، بستن) باشد :
تو كجائي تا شوم من چاكرت×چارقت دوزم زنم شانه سرت/مولوي
389. چاق.1
= چاغ = سلامتي ؛ حالت چاغه؟ = حالت خوب است؟ ، دماغ چاق = خوب مزاج (1)
390. چاق.2
= چاغ = زمان ؛ چاغ آدم در بهشت لايزال … (1)
391. چاق.3
= چاغ = درشت هيكل (1،25)
392. چاقالو
= چاغالي = چاغا آلي = چاغا (بچه و نورس در تركمن ها) + آلي (آلو) = آلوي
نورس و شايد نرسيده و ترش ؛ بعيد مي نمايد كه تركيب اين كلمه بصورت چاغ +
آلي (آلوي چاق ؟) باشد.
393. چاقو
= چاققي و چاغيْ = چاغ(چاقماق = بريدن) + قي يا يْ (اك) = بُرنده ، وسيله بريدن،چاققي چي= چاقوكش،همريشه با چاك چاك و چكاچاك
394. چاك چاك
= چاق چاق = بريده بريده ، چاك دامن = شكاف و بريدگي در طرح دامن (باخ: چاقو)
395. چاكر
= چاكير= نوكر ، «شاكر»صورت عربي اين ريشه است (1)
396. چال
= اسبي كه داراي موهاي سرخ و سفيد است ، بچة شتر ، ريش سيا ه و سفيد (1،27)
397. چالاك
= چالاق = چال (چالماق = تلاش كردن ، جدال كردن) + اق (اك) = تلاشگر ، رزمجو
398. چالانچي
= چال (چالماق = نواختن ، زدن) + ان (اك فاعلي) + چيْ (اك شغل) = نوازنده ، خواننده ، سازندة ساز ، ساز زن (1)
399. چالش
= چاليْش = چال (چالماق = زدوخوردكردن) + يْش (اك مفاعله) = زد وخورد ، دعوا با هم ، جنگ :
ور نبودي نفس و شيطان و هوا × ور نبودي زخم و چاليش و وغا / مولوي
400. چاوش
= چوْووش = چوْو (چووماق = خبر دادن ، شايعه كردن ، خبري را با آب وتاب
و سر و صداگفتن) + وش (اك) = پيام ، خبر ، خبر با داد و فرياد ، شخصي كه
آواز بخواند و جلوي كاروان برود :
حيدربابا! قاراچيمن جاداسي × چوووش لارين گلرسسي صداسي/ شهريار
401. چاويدن
مصدر جعلي فارسي و وام گرفته از مصدر تركي چوْوماق (= فرياد كردن ، شايعه پراكني كردن ، خبر دادن) ؛ چاو چاو = شور و غوغا:
مرغ ديدي كه بچه زو ببرند×چاوچاوان درت چونان است/سمرقندي
402. چاي/ج
= رودخانه ، پسوندي در انتهاي اسامي جغرافي: آجي چاي ، قوروچاي ؛ در
لهجه هاي ديگر تركي ساي و سئي هم گفته مي شود مانند رودخانة يئني سئي(رود
جديد) در چين(باخ: سيل)
403. چپار
= چاپار= ؟ ، عموماٌ هرچيز دورنگ ، ابرش (1،19). ريشه اش اگر همان چاپماق (= چاپيدن) باشد ارتباطش معلوم نيست.
404. چپاندن
= تپاندن = مصدر جعلي فارسي و وام گرفته از مصدر تركي تپمك (= بزور فرو
كردن). در تركي هم اين فعل بصورت چپمك محرّف شده و همان طور كه تپيك از
تپمك گرفته شده است ، چپيك (كف زدن) نيز از چپمك اشتقاق يافته است.
405. چپاول
= چاپوْوول = چاپوْ (ه.م) + وول (اك) = تاخت و تاز، يغما
406. چپِش
= چپيش = بچة بز شش ماهه (1)
407. چپق
= چوُبوُق =شاخة نازك و باريك ، تركه ، چوبدستي كوچكي كه گندمكاران
براي راندن گاوها به بدنشان مي زنند (27) ، وسيلة كشيدن توتون و تنباكو (1)
؛ احتمالاً در اصل چؤپوك (چؤپ + وك = چوبي) بوده و بعداً ثقيل شده است.
بصورت chibouk در فرانسه استفاده مي شود (27).
408. چپل
و چفل = چوه ل = احتمالاً چپ ال = چپ (فارسي) + ال (دست) = چپ دست (در نوشتن) ، كج دست (در اخلاق) ، كنايه از آدم نادرست (1)
409. چپو
= چاپوْ = چاپ (چاپماق = چاپيدن ، تاختن) + وْ (اك) = غارت ، تاخت ؛ چپوچي = غارتگر
410. چتر
= چه تير= چاتير= چات (چاتماق = بار كردن ، انداختن روي چيزي ، بهم
رسيدن) + ير (اك) = بار ، بهم رسيده ، همريشه با چادر ، در چادرصحرائي و
چتر در مركز آنها پارچه بهم مي رسد. همچنين در چاتمه (ه.م) با قنداق سه
اسلحه روي زمين و سرشان بهم مي چسبد
411. چِچك
= چيچك = غنچه ، گل (1)
412. چخماق
= چاخماق هم اسم و هم مصدر (= درخشيدن ، جرقه زدن ، كوبيدن ميخ ، درخشنده و
جرقه زننده) ؛ شاخماق صورت قديمي تر اين مصدر است ، ايلديريم شاخدي = رعد و
برق زد ، شيمشك چاخدي = رعد و برق زد ، يكي از موارد استفادة مصدر چكاندن
در فارسي كشيدن ماشة اسلحه است كه در اين معني در اصل چخاندن (از چخماق)
است.
